Zukunft: Die Erschaffung der Zukunft / Toekomst: Toekomst Scheppen

III

III

Die Erschaffung der Zukunft

Toekomst Scheppen

Der Sieg über das Heidentum – Die Vorwegnahme des Todes – Die Bedeutung der Geschichte – Fortschritt: christlich oder modern – Wissenschaft und die christliche Zeitrechnung – Die Unterbrechung des Glaubens

Het heidendom overwonnen – Het vooruitlopen op de dood – De zin van de geschiedenis – Vooruitgang: christelijk of modern? – Natuurwetenschap en de christelijke tijdrekenings – Het wegvallen van het geloof.

1

1

Wer nach der Zukunft des Christentums fragt, bewegt sich außerhalb der Ordnung. „Die Zukunft und das Christentum“ ist keine beiläufge Wortverbindung wie „Die Zukunft des Automobils“ oder „Die Zukunft Europas“.

Een vraag naar de toekomst van het christendom zou onjuist zijn. Je kunt niet van ‘toekomst en christendom’ spreken zoals je van ‘de toekomst van de motorsport’ of ‘de toekomst van Europa’.

Das Christentum ist nämlich Gründer und Treuhänder der Zukunft, des Prozesses, wie man sie fndet und sichert, und ohne christlichen Geist gibt es für den Menschen keine wirkliche Zukunft.

Het christendom is de grondlegger en borg voor de toekomst, het is zelf het proces die toekomst te vinden en veilig te stellen. Zonder de christelijke geest is er geen werkelijke toekomst voor de mensen.

2

2

Zukunft heißt Neuigkeit, Überraschung; heißt Herauswachsen aus vergangenen Gewohnheiten und Errungenschaften.

Toekomst wil zeggen nieuwheid, verras­sing, het betekent uitgroeien boven oude gewoontes en bestaande verworvenheden.

Wenn eine Arbeit, eine Bewegung, eine Institution nichts mehr als nur tretmühlenartige Wiederholung gegebener Routine in Gedanken und Tun verspricht, sagen wir mit Recht: „Das hat keine Zukunft“.

Als een werkkring, een beweging of een instelling niets anders belooft dan een voortdurende her­haling van bestaande gedachten en daden, dan zeggen we terecht: ‘Daar zit geen toekomst in’.

3

3

Jüngst hat man in augenscheinlichem Zweifel, ob es für das Christentum noch eine Zukunft gibt, gefordert, wir sollten das Christentum vor der Zerstörung – samt Zivilisation und einigen benachbarten Schatzinseln. Es aber „retten“ zu wollen, ist unnötig, nicht zu wünschen und unmöglich, es wäre das antichristlich. Wer seine Seele retten will, wird sie verlieren – sagt das Christentum. Unsre höchste Not liegt nicht darin, zu retten, was wir eingebildet zu haben vorgeben, sondern fast Verlorenes wiederzubeleben.

Kennelijk in twijfel of het christendom nog toekomst had, wilden de mensen de laatste jaren het christendom van de ondergang redden, samen met nog enkele kostbaarheden uit onze beschaving. Maar het chris­tendom ‘bewaren’ is niet nodig, het is ongewenst en onmogelijk omdat het antichristelijk is. Het christendom zegt: wie pro­beert zijn ziel te redden, zal ze verliezen. Het gaat er helemaal niet om te redden wat we zelfgenoegzaam menen te bezitten, maar om dat tot leven te wekken wat we bijna verloren hebben.

Die wirkliche Frage ist deshalb: Haben wir eine Zukunft? Dazu müßten wir Christen sein.

De juiste vraag is: Hebben we nog toekomst? Want dan zouden we christen moeten zijn.

4

4

Im Zentrum des christlichen Glaubensbekenntnisses steht der Glauben an Tod und Auferstehung. Die Christen glauben nicht nur einmal, sondern Mal um Mal, an ein Ende der Welt. Da ist die einzig uns befähigende Macht, alten Gewohnheiten und Idealen abzusterben, aus alten Gleisspuren herauszukommen, das tote Selbst hinter uns zu lassen und den ersten Schritt in eine echte Zukunft zu tun.27

Het centrale punt in de christelijke geloofsbelijdenis is het geloof in dood en opstanding. Christenen geloven in een einde der wereld, niet eenmaal, maar telkens weer (of anders gezegd: niet aan het eind der wereld als een eenmalig gebeuren maar als iets dat voortdurend zich voltrekt). Dit geloof en niets anders geeft ons de kracht om aan onze oude gewoontes te sterven, het oude vastgeroeste spoor te verlaten, ons dode ik achter ons te laten en de eerste stap in een werkelijke toekomst te zet­ten.

Darum sind Christentum und Zukunft Synonyme.

Dat is de reden waarom christendom en toekomst hetzelfde betekenen.

5

5

Als Hitler zur Macht kam, hatte die moderne Welt fast schon vergessen, was Christentum heißt. Seiner Gaben haben so viele unbewußt unser Leben durchdrungen, daß wir sie für selbstverständlich hielten und den Geber verkannten.

Toen Hitler aan de macht kwam was de moderne wereld al aar­dig vergeten wat het christendom betekent. Zoveel van wat het ons gebracht had was ongemerkt zo diep in ons leven doorge­drongen dat we het voor vanzelfsprekend hielden, en we er nie­mand dankbaar voor hoefden te zijn.

Einst ließ der Konfikt mit den Heiden die frühen Christen lebhaft merken, wofür sie standen; um 1850 aber gab es nicht mehr genügend bekennende Heiden, die unsre Herzen für den Konfikt wachgehalten hätten – außer auf entrückten Missionsfeldern, wo der verächtliche Ausdruck „Eingeborene“ auch bedeutete, sie seien als Bedrohung des Christentums nicht ernst zu nehmen.

Het conflict met de heide­nen maakte de eerste christenen wel duidelijk waar ze zelf voor moesten staan; maar rond 1850 waren er niet genoeg over­ tuigde heidenen meer om onze harten wakker te houden voor de strijd – behalve in de verafgelegen zendingsvelden, waar de denigrerende term ‘inboorlingen’ aangaf dat men hen niet beschouwde als een werkelijk gevaar voor het christendom. ‘Inboorlingen’ zijn ongevaarlijke heidenen.

In den Mutterländern aber forierte unterdessen in akademischen Traditionen und kraft der populären Absorption, die die materiellen Verbesserungen mit sich bringen, ein verkleidetes Heidentum. Jetzt ist das Heidentum wieder nackt hervorgebrochen, jetzt können wir nicht nur, wir müssen, wenn wir überleben wollen, die wirkliche Bedeutung des Christentums wieder aufdecken.

Intussen bloeide in eigen land een verborgen heidendom in de academische gebrui­ken en in het publiekelijk voorrang verlenen aan alles wat mate­riële vooruitgang bracht. Maar nu het naakte heidendom weer te voorschijn gekomen is, nu kunnen we niet alleen, maar moe­ten we de werkelijke betekenis van het christendom terugvin­den, wanneer wij willen overleven.

27 Als in der ersten Hälfte des Jahres 1942 unsre Autofabriken auf die Produktion von Kriegsgerät umgestellt wurden, bemerkte die Time, die Industrie sei „buchstäblich gestorben und wiedergeboren.“ Dieser Vorgang ist ein christliches Gleichnis in modernem Gewand, zur Warnung, Menschen müßten achtgeben, daß sie rechtzeitig sterben, damit nicht ein schlimmerer Tod sie befalle.

1. Toen begin 1942 onze automobielindustrie overschakelde op de produktie van oorlogsmateriaal, merkte ‘Time’ op dat de indus­trie ‘letterlijk gestorven was en bezig aan een wedergeboorte’. Dit voorval is een christelijke gelijkenis in een moderne versie, een waarschuwing voor de mensen erop bedacht te zijn dat ze op tijd moeten sterven om niet door een ernstiger dood achterhaald te worden. 

2 Der Sieg über das Heidentum

Het heidendom overwonnen

I

I

1

1

Die Rassentheorie der Nazis und, was sie daraus machten, mag behilfich sein, ein lang verdämmertes Gedächtnis wiederzubeleben: wie das Christentum in eine Welt geteilter Treuepfichten kam – für sich lebten Rassen, Klassen, Stämme, Nationen, Reiche. Diese Treuepfichten tilgte das Christentum nicht einfach; das hätte die Menschen in Nihilismus gestürzt und das vorausliegende Schöpfungswerk gestrichen, Jesus aber kam nicht, abzusagen, sondern zu erfüllen.

De rassentheorie van de nazi’s en de praktijk ervan, moet ons helpen een herinnering wakker te roepen die lang verduisterd is gebleven, n.1. dat het christendom in een wereld binnenkwam waarin de mensheid in gescheiden groepen leefde: er waren rassen, klassen, stammen, volken, koninkrijken, die allemaal op zichzelf leefden. Het christendom maakte niet zonder meer een eind aan deze ordeningen, dat zou de mensen in het nihilisme gestort hebben en het eerste werk van de schepping hebben opgeheven: Jezus kwam niet om te ontbinden, maar om te ver­vullen.

Vielmehr pfanzte das Christentum mit der Gabe wirklicher Zukunft eine Kraft in die Mitte der Treuepfichten der Menschen, die sie dann, vom Ende der Zeit her rückwärts reichend, Schritt für Schritt in die Einheit zog.

Veelmeer was het zo dat het christendom de werkelijke toekomst in die menselijke ordeningen plantte als een kracht, die terugwerkend van het einde der tijden, hen stap voor stap op weg naar de eenheid zette.

2

2

Heidentum – das bedeutete – und bedeutet – Uneinigkeit, Geteiltheit des Menschengeschlechts. Und zwar historisch wie geographisch. Es sind viele Geschichten der Heiden, nicht eine; jede fängt irgendwo innerhalb der Zeit, zum Beispiel mit der Gründung Roms oder mit den Olympischen Spielen 776 vor Christus, an, sie alle enden ähnlich: der Gott Chronos verschlingt all seine Kinder.

Heidendom betekende – en bete­kent nog – geen eenheid, maar een gescheiden mensheid. Dat is zowel historisch als geografisch juist. Geschiedenissen zijn er in het heidendom alleen in het meervoud, nooit als één geschiede­nis; want elk van hen begint ergens binnen een bepaalde tijd, b.v. met de stichting van Rome of met de Olympische spelen 776 v.Chr. en eindigt ook zo: de god Chronos verslindt al zijn kinderen.

So stellt das heidnische Denken fast überall das Leben als Abstieg vom Goldenen Zeitalter in der Vergangenheit zu besiegelnder letzter Zerstörung in der Zukunft dar. Nichts kann es sich darüber hinaus vorstellen, außer bedeutungsloser Wiederholung desselben Zyklus bis in alle Ewigkeit.28

In het heidense denken wordt bijna overal het leven van de mensheid gezien als een neerwaartse beweging vanaf een gouden tijdperk in het verleden tot een uiteindelijke vernie­tiging in de toekomst. Daarbovenuit kon men zich niets voor­stellen dan een zinloze eeuwige herhaling van dezelfde krin­gloop.

28 Zugunsten der Zarathustra-Religion wurde eine Ausnahme angemahnt, als es gelehrte Mode war, die Einheit von Christentum und Judentum auseinanderzunehmen: vgl. die Darstellung des Zoroastrianismus in Hastings Encyclopedia of Religion and Ethics, Artikel „Weltzeitalter“. Aber jüngere Forschung hat die Voraussetzungen für dieses Argument verworfen. Zarathustra lebte im sechsten, nicht, wie man vorher angenommen, im zehnten oder elften Jahrhundert v. Chr. Der älteste Zarathustra-Text mit einer dem jüdischen und christlichen Blickpunkt verwandten Schau ist nicht vor 650 n. Chr. verfaßt, als die Anhänger Zarathustras, unter dem Druck des Islam, deshalb empfänglicher für jüdische und christliche Ideen waren; dieser Text kann folglich keine Begründung für den Anspruch liefern, die Zarathustra-Religion hätte unabhängig eine nicht-zyklische Schau der Geschichte geschaffen – noch weniger lebte sie diese Schau, wie Juden und Christen es taten. Die einzigen frühen Quellen der Zarathustra-Religion, die Gathas, geben schlicht wie Hesiod den üblichen mythischen Bericht von den vier Zeitaltern des Menschen, und sagen nichts von einer Mitte oder einem Ende der Geschichte. Vgl. die Erinnerungen von Herzfeld und Lehmann- Haupt in Oriental Studies in Honor of Corsetji Eradiji Parry, Oxford University Press, 1933. Die stoffreiche History of Zoroastrianism von dessen Priester M. N. Dhalla, New York, 1938 ist völlig unhistorisch. Zu Rate zu ziehen J. Hertel, in Abhandlungen Saechsische AdW. Leipzig 40 (1929), 192f.

Een uitzondering heeft men wel willen maken ten gunste van de religie van Zoroaster (=Zarathustra) toen het mode werd (zie Nietzsches Zarathustra) in de beschaafde wereld het unieke karakter van christendom en jodendom af te zwakken2. Zoroaster leefde in de 6e eeuw v. Chr., niet in de elfde of twaalfde, zoals men graag aannam en zelfs de oudste zoroastrische tekst, waarin de geschiedenisopvatting voorkomt die ver­wantschap vertoont met de joodse of de christelijke opvatting, kan toch niet vóór 650 n. Chr. gedateerd worden, d.w.z. samen­ gesteld in een tijd toen onder de druk van de islam de aanhan­ gers van Zoroaster waarschijnlijk wat toegankelijker waren voor joodse en christelijke gedachten. Deze late tekst kan daarom geen basis vormen voor de bewering dat de Zoroasterreligie een onafhankelijke en niet-cyclische geschiede­nisopvatting kent, noch minder, dat zo’n opvatting ook geleefd zou zijn, zoals Joden en christenen dat deden.
De enige vroege bronnen van de Zoroaster-religie, de ‘Gatha’s’ geven alleen de gebruikelijke mythische opsomming van de vier tijdperken van de mens, zoals bij Hesiodus, en zeggen niets over een midden of eind van de geschiedenis

Die Griechen glaubten nicht an den Fortschritt.29

De Grieken kennen geen vooruitgangsgeloof

3

3

Der heidnische Verstand ist von zyklischem Denken besessen. 30 Das babylonische Große Jahr und sein Widerhall bei den Hindus, bei buddhistischer, platonischer und stoischer Lehre; die Lehre von der unausweichlichen Rotation der Regierungsformen, wie Polybius sie klassisch formuliert hat; die Kulturzyklen Vicos und Spenglers; die mexikanischen Mythen; die in regelmäßigen Abständen wiederkehrende germanische „Götterdämmerung“; dann wie Hitler „ganze Sonnenkonstellationen“ der Geschichte beiseitefegt, indem er erklärt, sie seien vorbei – das sind alles Beispiele.

Het heidendom is werkelijk alom bezeten van het cyclische denken.
Het Egyptische Grote Jaar en de echo’s hiervan in hindoeïsti­sche, boedhistische, platonische of stoïcijnse leerstelsels; het dogma van de onvermijdelijke roulatie van regeringsvormen in de klassieke formulering van Polybius; de cultuurcyclussen van Vico en Spengler; de Mexicaanse mythen; de Germaanse ‘godenschemering’ die op gezette tijden terugkeerde; Hitlers manier om ‘hele zonnestelsels’ van de geschiedenis opzij te schuiven, die hij ‘voorbij’ verklaarde, dit zijn allemaal voorbeel­den van de obsessie van het heidendom de tijd als cyclische her­haling op te vatten.

Solch ein Denken verkörpert die besten Tugenden der Heiden: mit Klugheit und Mut blickt es die Welt an und ist auf Erfahrungstatsachen gegründet. Aber es hat weder Glaube, noch Liebe und Hoffnung, und so entbehrt es der Zukunft.

Zo’n denken belichaamt de beste deugden van het heidendom: het treedt de wereld verstandig en dapper tegemoet, het overwint weerstanden, het is op ervaringsfeiten gebaseerd. Maar het is tevens zonder geloof, liefde en hoop en daarom ontbreekt de toekomst.

Das mittelalterliche Nibelungenlied endet mit dem Aufschrei, alle Liebe ende in Qual und Trauerklage.

Het middeleeuwse Nibelungenlied mondt uit in de schreeuw dat alle liefde eindigt in kwel­ling en rouw.

Im Schatten des Kreuzes trotzte so der heidnische Mund.

Zo sprak de heidense mond in de schaduw van het kruis!

4

4

Ja, der Zyklus ist der Typus einer für immer an das Rad sinnloser Wiederholung geketteter Existenz ohne Zukunft, und nicht zufällig ist die älteste bekannte Quelle für zyklisches Denken die babylonische Astrologie. Das Heidentum setzt Glauben in den Automatismus des Sonnenkalenders und borgt für sein Steinherz die Dauer der Himmelskörper haben, deren blinde Rotation in Kreisen, Ellipsen und Epizyklen.

Inderdaad, de cyclus is het prototype van een toekomstloze existentie, die voor altijd geketend zit aan het rad van een zin­loze herhaling en het is geen wonder dat de oudste ons bekende bron voor het cyclische denken de astrologie is. Het heidendom stelt zijn vertrouwen in de automatische kringloop van de zon­nekalender en ontleent daaraan voor haar stenen hart de lange duur die hemellichamen inderdaad hebben dankzij hun blinde ronddraaien in cirkels, ellipsen of subcirkels.

II

II

1

1

Das Gefühl endgültiger Verdammung in Mythen zu hüllen, ist für den Heiden das einzige Heilmittel.

De enige remedie die de heiden kent voor zijn besef van het noodlot, is, het in mythen in te kleden.

Von Mythen ist heut viel zu hören, ihr absichtsvolles Aufeben ist das sichere Zeichen, daß das Heidentum aufwallt.

Tegenwoordig horen we veel over mythen en het opzettelijk weer invoeren hiervan is een betrouwbaar teken dat het heidendom weer herleeft.

Siehe auch Maria W. Smith, Studies in the Syntax of the Gathas of Zarathushtra, Philadelphia 1929, S. 18.

29 A. Nock, Conversion, 1933, S. 113.

4. A. Nock, Conversion, 1933, blz. 113.

30 Durchdringend behandelt das griechische Denken über Zyklen Rodolfo Mondolfo (jetzt in Argentinien), Studi sopra L ́Infnito nel Pensiero die Greci, Memorie dell ́ Istituto di Bologna, Classe di Scienze MOrali, IIIe serie, vol. VI. (1931/2), S. 67-116, bes. 73.

5. Een grondige behandeling van het Griekse cyclus-denken is te vinden bij Rodolfo Mondolfo (thans Argentinië), Studi sopra L’infinito nel Pensiero dei Greci, ‘Memorie dell Instituto di Bologna, Classe di Scienze Morali’, lila serie, Vol. VI (1931/32) blz. 67-116, vooral 73. 

2

2

Ich meine, man verstünde das Heidentum am besten, wenn man es als die erste Antwort des Menschen auf die Todesfurcht versteht.

Ik denk dat men het heidendom het best kan verstaan als het antwoord van de primitieve mens op de vrees voor de dood.

Alle Menschen werden in eine besondere Treuepficht gegen Familie, Rasse und Land geboren. Aber alle fertigen Formen müssen doch sterben, und wenn uns nichts über diese Zufälle der Geburt hinausheben kann, müssen wir auch sterben, wenn sie sterben, ganz.

Alle mensen zijn vanaf hun geboorte door bepaalde banden van afhankelijk­heid gebonden aan hun familie, ras en land. Maar al deze ein­dige vormen sterven een keer. En als er niets is dat ons uitheft boven deze toevalligheden van onze geboorte, als dat voor ons alles is, dan zullen wij ook met hen sterven als hun tijd gekomen is.

Der Heide steckt in dem engen Grundstück Erde fest, in das ihn die Geburt verwurzelt, deshalb verfolgt ein unerbittliches Verdammungsurteil seine Seele.

De heiden zit vast in het kleine stukje aarde of de schoot waarin hij door zijn geboorte geworteld is en daarom wordt zijn ziel geplaagd door een onverbiddelijke angst voor het noodlot.

3

3

Eine Mythe ist die Form geistigen Lebens, die ohne Tod auszukommen vorgibt; der Kern ist immer, den Geist an etwas auf diese Weise Unsterbliches werdendes Vorübergehendes zu heften. Gut ist aber nichts auf Erden und niemals für immer. Das eben gibt der Mythus vor.

De mythe is een vorm van geestelijk leven die pretendeert de dood te ontlopen; de kern van de zaak is daarbij dat men zich fixeert op een vergankelijk gebeuren waaraan onsterfelijkheid wordt toegekend. Niets op aarde is absoluut of is er voor altijd. De mythe wil beide zijn.

Jede Gemeinschaft war durch diese, durch die Mythen bewerkstelligte heidnische Zerstückelung des Menschengeschlechts in einer privaten Zeit und einen privaten Raum eingeschlossen. Jeder Mythos, von Osiris in Ägypten bis zu Odin in Schweden, suchte eine direkte Verbindung zwischen ihren Eignern und dem Universum herzustellen, um damit den besonderen Ort oder die ethnische Gruppe von allen anderen deutlich abzusetzen.

Met dit heidense opsplitsen van de mensheid in deeltjes door de mythen, werd elke groep of gemeenschap in een eigen tijd en een eigen ruimte opgesloten. Elke mythe, van Osiris in Egypte tot Odin in Zweden, probeert een directe verhouding tussen de ingewijden en het heelal te realiseren om daarmee de eigen plaats of volksgroep zegevie­rend af te scheiden van alle overigen die aan de ondergang gewijd zijn.

Im achten Jahrhundert stellte der Papst zu seinem Erstaunen fest, die Könige von Kindfairne hätten damit genug, ihre Ahnenschaft bis zu Gott Odin zurückzuverfolgen, das hieß bis um 340 n. Chr. – aber eben doch mit einer privaten Zeit!

In de achtste eeuw was de paus verbaasd toen hij merkte dat de koningen van Lindfairne er in berustten hun rij van voorouders terug te voeren tot de god Odin, met het jaar 340 n.Chr.- ongeveer – als begin, maar dus toch een eigen tijd!

4

4

Der Zweck der Mythen war es, den Tod in der Vergangenheit oder auch in der Zukunft zu verstecken. Jeder Stadtgründer durchschnitt eifersüchtig die Wurzeln, die ihn mit der Vergangenheit verknüpften.

Mythen ontstonden om de dood en het fragmentarische karak­ter van het eigen leven te verbergen, zowel met het oog op het verleden als op de toekomst. Elke stichter van een stad sneed in jaloerse ijver alle banden door die hem aan het verleden bon­den. De eerste levenshelft van elke held ligt in het donker. Zijn vereerders kennen hem pas in de scheppende tweede helft!

Romulus sollte König sein; also wurde Remus getötet, es kann doch niemand in den Augen seines Bruders König sein.

Romulus moest koning worden; dus werd Remus gedood, omdat geen mens koning zijn kan in de ogen van zijn broeder.

Stämme und Städte der Antike hatten das allen gemeinsame Gedächtnis verloren, denn Blutschuld lag auf ihrem Ursprung. Folglich bauten sich die Mythen auf einer unterdrückten und namenlos bleibenden Phase der Erfahrung, auf einer unaussprechlichen Lücke auf – die Griechen nannten sie άρρητον, unsäglich.

De stammen en de rijken in de oudheid hadden elke herinne­ring aan een gezamenlijk verleden onderdrukt omdat bloed­ schuld op de oorsprong rustte. Dienovereenkomstig werden hun mythen gebaseerd op een periode van eigen ervaring die onderdrukt en ongenoemd bleef, een niet uit te spreken kloof die de Grieken άρρητον noemden, onuitspreekbaar.

Alle weltlichen Gesellschaften haben ein Skelett im Schrank. Noch die Familiengenealogien lassen meist die unangenehmen Ahnen aus und erzählen Märchen stattdessen.

Alle geseculariseerde samenlevingsverbanden hebben een skelet in hun geheime bergplaats. Zelfs in hedendaagse familie-stambomen ontbreken gewoonlijk ongewenste voorouders en worden in hun plaats sprookjes verteld.

III

III

1

1

Ganz anders nahm das Christentum das Unangenehme für das allemal Gegebene: an die Stelle des Stammbaums von einem mythischen Ahnen setzte es den von Adam ererbten Sündenfall. Und setzte den Beginn entschlossen in die Mitte der Zeit, nicht in einen mythischen Nebel. Gegen alle den Tod ausschließenden Mythen und hoffnungslosen Zyklen kostet die lebendige Zukunft den Preis, den Tod in unser Leben einzulassen und ihn zu überwinden.

Het christendom daarentegen nam het ongewenste als uitgangspunt: men leze het ‘ongewen­ste’ geslachtsregister van Mattheus; in plaats van een stamboom met een mythische held als stamvader, wordt hier gesproken van de grondfout die we vanaf Adam hebben geërfd. En reso­luut wordt hier midden in de tijd begonnen, niet in een mythi­sche nevel. Tegenover alle mythen, die de dood loochenen, en tegenover het uitzichtloze cyclusdenken is de prijs voor een levende toekomst: de dood in ons leven toelaten en hem daar overwinnen.

Das ist die höchste Gabe des Christentums; es erwies, daß die Todesfurcht den Menschen nicht in einen engen Zirkel irgendeiner eben vorhandenen Gemeinschaft zwingen muß. Es erschuf anstelle der heidnischen Geteiltheit den universalen, alle partiellen Enden und Anfänge übersteigenden und die Geschichte vom Ende der Zeit her messenden Stammbaum.

Dit is het belangrijkste dat het christendom ons heeft gegeven; het heeft laten zien dat de vrees voor de dood niet noodzakelijk de mensen gevangen hoeft te houden binnen het kleine kringetje van een gegeven gemeenschap. In plaats van de heidense verdeeldheid met de vele gescheiden begin­ punten, komt er een universele stamboom voor de mensheid die ver uitgrijpt boven alle partiële begin- en eindpunten en vanuit het einde der tijden geschiedenis schrijft.

Deshalb rede der Germane von Siegfried, der Grieche von Herakles oder Theseus, die Bibel aber von Rahel, Kain und Bathseba.

2

2

Niemals aber hätte die christliche Zeitrechnung hätte nicht den hell strahlenden Mut gehabt, bis zum Ende zu marschieren, hätte nicht Israel den Weg vorbereitet, indem es durch Befestigen der Einheit des Anfangs des Menschen der Mythologie den Kampf ansagte. Ein Triumphschrei eröffnet die Bibel: „Im Anfang schuf Gott Himmel und Erde.“

Maar het christelijke tijdperk zou nooit de trotse moed gehad hebben op het einde af te stevenen, als niet Israël de weg had voorbereid toen het aan de mythologie de oorlog verklaarde en vasthield aan de eenheid als oorsprong van het geslacht Mens. De bijbel begint met de triomfkreet: ‘in den beginne schiep God hemel en aarde.’

Dies Wort schallt in eine Welt, in der die himmlischen Götter die Teilung der Länder auf der Erde durch die verschiedenen, jedem einzelnen Ort eigenen Mythen geheiligt hatten, in der die Trennung von Himmel und Erde, von Land und Land, Nation und Nation die überall angenommene Wirklichkeit war.

Deze woorden werden gesproken tot een wereld waarin de hemelse goden de verdeeldheid van de landen op aarde hadden geheiligd door de talrijke mythen voor elke locatie; een wereld, waarin de scheiding tussen hemel en aarde, tussen land en land, tussen natie en natie geaccepteerde werke­lijkheid was.

Gegen die Tausende ihre mythischen Helden inspirierenden Elohim ist Gott der Eine.

Boven de duizenden Elohim, de inspirerende mythische helden, staat de Ene God.

3

3

Aber die Juden machen ihre Stifter nicht zu mythischen Helden; menschlich und unscheinbar hielt man sie, indem sie mit den Geschichten ihrer Unterhaltungen, ihres Umgangs mit anderen Menschen umgeben wurden. Sie legten, indem sie den Vorhang eines teilweisen, heidnischen Anfangs durchstießen, die Kette der unsäglichen Verbrechen bloß – wie den die Einheit des Menschengeschlechts zerreißenden Mord Kains an Abel; und fanden hinter all diesen den Einen, die menschengemachten Teilungen nicht teilenden Gott.

En de Joden maakten hun eigen stichters niet tot helden, ze hielden hen in herinnering als eenvoudige mensen en vertelden verhalen over hun omgang en gesprekken met andere mensen. Ze namen de sluier van de vele partiële heidense oorsprongen weg en legden de keten van onzegbare misdaden bloot – zoals de moord van Kaïn op Abel – waardoor de eenheid van de mensheid verscheurd was, en ach­ter dit alles vonden ze de Ene God die geen deel had aan de door mensen veroorzaakte verdeeldheid.

In IHM wurde das schon in der Schöpfung Adams gewährleistete Einssein bekannt, das Ziel des Menschengeschlechts, nämlich als das eine in Frieden zu leben.

In Hem werd de bestemming van het menselijk geslacht, als één mensheid in vrede te leven, zichtbaar als de eenheid die reeds in de schep­ping van Adam gewaarborgd was. De Joden richtten hun gedachten dus niet zoals de heidenen op dit óf dat, op deze óf gene, maar daarop dat één mens Adam tot vele leden zou wor­den. Deze vraag van Israël verstaan de heidense vraagstellers in filosofie, psychologie, sociologie, geschiedenis, aardrijkskunde tot op heden niet.

4

4

Wen kann es wundern, daß die Christen in Deutschland heute in dem von der Hinrichtung der Juden geworfenen Schatten verfolgt werden? Wer Mythen webt, kennt seinen ersten Feind.

Geen wonder dat christenen vandaag in Duitsland vervolgd worden in de schaduw van de jodenvervol­ging. Zij, die mythen spinnen, weten wel wie hun eigenlijke vijand is.

Die Juden sind die lebendigen Zeugen der immer dann unterdrückten Wahrheit, wenn ein Mythos gewoben wird. Eines Tages fabrizieren Menschen noch eine Mythe vom rot-indianischen Charakter alle Amerikaner. Dann werden wie heute in Europa unter dem nordischen Rassenkomplex die Juden wieder zu leiden haben.

De Joden zijn levende getuigen van de waarheid die men wil onderdrukken als er weer een nieuwe mythe gesponnen moet worden. Misschien zullen mensen op zekere dag een mythe produceren over het Indiaanse karakter van alle Ameri­kanen. Als dat gebeurt, dan moeten de Joden daar net zo lijden als nu onder het Germaanse rassencomplex in Europa.

IV

IV

1

1

Jesus baute auf Israels Werk und erschuf des Menschen Zukunft. Dessen Werk war gewesen, die Einheit zwischen Himmel und Erde, Mann und Frau, Bruder und Bruder, Vater und Sohn zu befestigen. Diese Orientierung der menschlichen Geschichte auf die Einheit hin vollendete Jesus, indem er eine neue Dimension eröffnete: die Erschaffung eines neuen Menschen – er tat es, indem er beide, den Heiden und den Juden, sich selbst überleben ließ.

Jezus heeft de toekomst van de mens geschapen door voort te bouwen op het werk van Israël. Dat werk hield in de eenheid van hemel en aarde, van man en vrouw, van broeder en broeder, van vader en zoon te realiseren. Jezus voltooide deze op een­heid gerichte oriëntatie van de menselijke geschiedenis, door een nieuwe dimensie te ontsluiten: hij schiep een nieuwe mens door heiden en jood zichzelf te laten overleven.

2

2

Deshalb ist er der vollkommene, der erste vollständige Mensch.

Daarom is hij de volmaakte mens, het eerste complete menselijke wezen.

Er überwand die Geteiltheit des Menschen, indem er ein für allemal das dem Menschengeschlecht eigene Gesetz lebte: daß wir aus Teilstücken zur Vollkommenheit nur fortschreiten können, indem wir den Tod des alten Adam, der alten Verbindlichkeiten überleben und neu anfangen.

Hij overwon de verdeeldheid van de mensheid door eens en voor al de wet van de Mens te leven. Deze wet zegt: de mens kan slechts van fragment-zijn naar volledig-zijn voortschrijden als hij de dood van zijn oude Adam, zijn oude verplichtingen overleeft en met nieuwe begint.

Gewiß waren Homer, Perikles, Cäsar große Männer; aber keiner von ihnen überlebte sich ganz, nicht einer legte Nationalität, Sippe oder Stadt in so beispielhafter Weise ab, daß eben dieser Vorgang Thema seines ganzen Lebens geworden wäre und andere befähigt hätte, ihm in dieser Bekehrung nachzufolgen.

Homerus, Pericles en Caesar waren onge­twijfeld grote mannen, maar geen van hen overleefde zichzelf volledig; niet één van hen verwierp zijn nationaliteit, zijn familie of stad zo voorbeeldig dat juist dit gebeuren het thema van zijn leven zou worden en anderen zou noodzaken hem in deze omkeer te volgen.

3

3

Nun, eben das tat Jesus, und damit bewies er, daß gerade das Ende zu einem neuen Anfang gewandt werden kann und soll, daß gerade das absolute Scheitern und der Tod fruchtbar gemacht werden könnten.

Dat nu was precies wat Jezus wél deed en daar­mee bewees hij dat elk einde een nieuw begin kan en moet wor­den, dat zelfs volslagen mislukking en dood vruchtbaar gemaakt kunnen worden.

4

4

Damit war die letzte Grenze der Seele erobert, nun konnte sich ihr vollkommenes Reich entfalten. Mit der spirituellen Überwindung des heidnischen Schrecken vor dem Sterben öffnete Jesus in uns allen die Bahnen, auf denen wir mit jedem anderen in Kontakt kommen können.

Hiermee was de laatste barrière van de ziel overwonnen en haar volledige rijk kon zich nu gaan ontplooien. Jezus overwon de heidense vrees voor de geestelijke dood en opende daarmee de weg tussen ons en ieder ander.

Der Tod wurde zum Botenträger zwischen den Seelen.31

De dood werd drager van nieuw leven van ziel tot ziel.

3 Die Vorwegnahme des Todes

Het vooruitlopen op de dood

I

I

1

1

Er war der erste, der die Richtung des Menschengeschlechts zur Einheit hin wandte, deshalb ist Jesus die Mitte der Geschichte.32

Omdat Jezus de eerste was die de richting van de mensheid omdraaide naar eenheid toe, is hij het middelpunt van de men­selijke geschiedenis6.

Heute nimmt man die Einheit der menschlichen Geschichte für zu selbstverständlich – als ob sie einfach da wäre, wie der „Raum“ -, und das trotz der Toynbees, Spenglers, Helmolts auf ihrer bunten Schüssel der Historien. Daraufhin lehnt man die These, irgendein Ereignis müsse der Mittelpunkt der Geschichte sein, als Übertreibung ab. In den Augen der Christen aber ist der Satz: „Jesus ist der Mittelpunkt der Geschichte“ ein Satz, hinter den kein Mensch zurückgehen kann, ohne seine Welt in die äußerste Dunkelheit zu stürzen.

Tegenwoordig neemt men de eenheid van de menselijke geschiedenis aan als vanzelfsprekend – alsof ze er eenvoudig zou zijn zoals de ‘ruimte’ – en dat ondanks de Toynbees, de Spenglers, de Helmholts met hun bonte variatie van geschiedenissen. Daarom wijst men de stelling dat de een of andere gebeurtenis het middelpunt der geschiedenis zou moe­ ten zijn, als overdrijving van de hand. Maar in de ogen van de christen is de zin: ‘Jezus is het middelpunt der geschiedenis’ een zin, waarachter geen mens terug kan gaan zonder zijn wereld in de diepste duisternis te storten.

Er ist Alpha und Omega, Anfang und Ende: alle Vergangenheit und alle Zukunft trifft sich in ihm.

Hij is de Alpha en Omega, begin en einde: alle verleden en alle toekomst komen in hem samen.

Er war nicht nur wie Johannes der Täufer Prophet des Kommenden. Er war kein Idealist wie Plato. Er war der erste „endgültige“ Mensch, der erste, der vom Ende der Zeit her rückwärts in sein Zeitalter hinein lebte.

Hij was geen profeet van de dingen die komen zouden, zoals Johannes de Doper. Hij was ook geen idealist als Piato. Hij was de eerste ‘uiteindelijke’ mens, de eerste die vanuit het einde der tijden terugleefde in zijn eigen tijd.

2

2

Unnachahmlich, wie Chesterton das Paradox der christlichen Zeitauffassung unnachahmlich ausdrückt, er schrieb in The Ballad of the White Horse: „And the end of the world was long ago.“33

Chesterton drukte het paradoxale in de christelijke opvatting van de tijd op onna­volgbare wijze uit toen hij in ‘The Ballad of the White Horse’ schreef: ‘The end of the world was long ago’.

31 S. S. 147, 190.

32 Vgl. Paul Tillich, The Interpretation of History, New York, 1936; C. H. Dodd, History and the Gospel, New York, 1938, auch: The Apostolic Preaching, with an Appendix on Eschatology and History, London, 1939. Heute nimmt man die Einheit der Menschengeschichte allgemein so sehr für selbstverständlich – als wäre sie einfach da wie der Weltraum –, daß man dazu neigt, für grundlose Übertreibung zu halten, wenn ein Ereignis für die Mitte gehalten wird. In christlichen Augen allerdings ist der Satz, Jesus sei die Mitte der Geschichte, der eine, hinter den kein Mensch nach ihm zurückgehen kann, ohne in äußerste Finsternis zu stürzen.

6. Verg. Paul Tillich, The Interpretation of History, New York 1936; C.H.Dodd, History and the Gospel, New York 1938; verder The Apostolic Preaching, with an Appendix on Eschatology and His­tory, London, 1939.

33 Gilbert K. Chesterton, The Ballad of the White Horse, frst published 1911, Book I, 5. Strophe:
For the end of the world was long ago – and all we dwell to-day
as children of some second birth,
like a strange people left on earth
after a judgment day.

Der Christ hat das Ende der Welt, seiner Welt hinter sich; Anfang und Ende sind vertauscht. Der heidnische natürliche Mensch fängt mit der Geburt an und lebt durch die Zeit bis zum Tode; der Christ lebt in der entgegengesetzten Richtung, vom Ende des Lebens in einen neuen Anfang hinein. Er überlebt den Tod und fndet so den ersten Tag der Schöpfung wieder vor sich. Er entsteigt dem Grab des alten Selbst hinein in die Offenheit der wirklichen Zukunft.34

De christen heeft het eind der wereld, zijn wereld, achter zich; begin en eind heb­ ben hun plaats gewisseld. De natuurlijke mens begint heidens bij de geboorte en doorleeft de tijd voorwaarts in de richting van de dood; de christen leeft in tegengestelde richting: van het eind van het leven naar een nieuw begin. In het overleven van de dood ziet hij de eerste scheppingsdag weer voor zich. Hij stijgt uit het graf van zijn oude ‘zelf’ onder de open hemel van een werkelijke toekomst.

Das „Ende ihrer Welt“ sollte von nun an ein terminus technicus werden, der den besonderen Blickpunkt ausdrückt, unter dem man den wirklichen Menschen gegenübertritt: daß nämlich mit dem Ende ihrer Welt gerechnet wird.

Het ‘einde der wereld’ zou van nu af aan een geijkte term moeten zijn die het speciale gezichtspunt aanduidt waaronder men de werkelijke mens benadert: dat hij met het eind van zijn wereld rekening houden moet.

Nur der ist ein wirklicher Mensch, der seine Welt überleben kann.

Want slechts hij is een werkelijk mens die zijn wereld overleven kan7.

3

3

Von einem modernen Christen schreibend hat Rufus Jones erklärt, was es heißt, vom Ende der Zeit her zu leben: „Im lag nicht daran, die praktische Umsetzung der Prinzipien des Königreichs bis zum schließlichen Triumph aufzuschieben. Denn dann gäbe es niemals das Königreich. Man muß vielmehr mutig damit anfangen, soweit eine einzelne Person das eben offenbaren kann. Statt es auf himmlische Sphäre oder Jahrtausenddämmerung hinauszuschieben, griff er es kühn an, das Leben des Weges zum Königreich anzufangen.“35

Rufus Jones heeft in een artikel over een moderne christen uit­ gedrukt wat het betekent te leven vanuit het eind der tijden: ‘Hij beoogde niet het leven volgens de principes van het koninkrijk Gods uit te stellen totdat het tot zijn definitieve over­winning zou zijn gekomen. Zou men die lijn volgen dan zou er nooit een koninkrijk Gods komen. Het enige middel het te rea­liseren is er moedig een begin mee te maken zelf dat koninkrijk Gods te zijn, voor zover een mens dat kan openbaren. In plaats van het naar een hemelse sfeer of naar een duizendjarige sche­mering te verschuiven, nam hij het moedig op zich een begin te maken met het leven volgens de wetten van dat koninkrijk8.

Das Königreich leben, es vom Ende der Zeit zurück hierher zu bringen, jetzt und hier etwas davon zu verkörpern, das ist der Prozeß, durch den seit Jesus der Mensch an seiner eigen Schöpfung bewußt teilnimmt. Er ist in sein Schicksal eingebracht. Er hat nun teil an Gottes tiefster Weisheit: nämlich wann loslassen, wann Abschied nehmen, wann ein Kapitel der Evolution beenden.

Het koninkrijk Gods leven, het van het einde der tijden terug­ brengen en er hier en nu iets van belichamen, dat is het proces waardoor de mens sinds Jezus bewust deel heeft aan zijn eigen schepping. De mens is in zijn bestemming ingewijd. Hij heeft partnerschap verworven in Gods diepste wijsheid: wanneer we een hoofdstuk van de ontwikkeling los moeten laten, er afscheid van moeten nemen, wanneer het beëindigd moet wor­den.

4

4

Als die großen heidnischen Kulturen in Blüte standen, hat er sich als Meister glänzend schöpferischer Anfänge erwiesen; das Christentum hat ihn zum Meister der schöpferischen Enden werden lassen, der Beendigung von sich selbst und all seiner Unternehmungen.

Tijdens de bloei van de grote heidense culturen had de mens zich al een meester betoond in brillante nieuwe scheppin­gen, door het christendom echter werd hij meester van het crea­tieve beëindigen, meester van het tijdelijk zijn van jezelf en van alles wat je onderneemt.

Jetzt fähig, beides zu sagen, Nein und Ja, an einem Teil zu sterben und an einem Teil zu überleben, so wird er ganz und betritt die volle Freiheit der Kinder Gottes.

In staat nu beide, zowel ja als nee te zeggen, deels te sterven en deels te overleven, is hij heel gewor­den en treedt hij binnen in de volle vrijheid van de kinderen Gods.

II

II

1

1

34 S. meinen Aufsatz „Die Kirche am Ende der Welt, in dem Band Credo Ecclesiam, hrsg. von Hans Ehrenberg, 1930, Gütersloh, S. 161ff.

7. Zie mijn artikel ‘Die Kirche am Ende der Welt’in de band ‘Credo Ecclesiam’. Uitg. H. Ehrenberg, 1930, Gütersloh, 161vv. 

35 The Hibbert Journal XXIII, S. 39

8. The Hibbert Journal, XXIII, 39.

Wer sein Leben retten will, wird es verlieren, und wer sein Leben verliert um Christi willen, wird’s fnden: paradox ist der Tod zum Schlüssel des ewigen Lebens geworden. Was der Heide wegkämpfen will: das unausweichliche Ende – in der Vorausnahme, so lernt er es jetzt, nimmt er dem Tode die Macht, mit seinem Verdammungsurteil zu lähmen. Er kann, indem er das Schlimmste vorausnimmt, die Toten zu ihrer Zeit begraben.

Wie zijn leven behouden wil, die zal het verliezen en wie zijn leven om Christus’ wil verliest, die zal het vinden: paradox­aal genoeg is de dood de sleutel geworden tot het eeuwige leven. De mens heeft geleerd het onverbiddelijke einde, waarte­gen hij als heiden tevergeefs blijft vechten, éérst te nemen en daarmee heeft hij de dood zijn verlammende noodlotskarakter ontnomen. Hij treedt het ergste het eerst tegemoet en kan zo zijn doden op tijd begraven.

Ein Heide war wohl bereit zum leiblichen Sterben – für Familie Tempel, Gilde, Nation oder Rasse – diese aber hielt er für unsterblich und daher für fehlerlos. Die Notwendigkeit nicht zugeben, sie sterben zu lassen, wenn ihre Zeit gekommen war, konnte er nicht einräumen; deshalb ging alles zusammen unter.

Een heiden was wel bereid lijfelijk te sterven – voor zijn familie, zijn heiligdom, zijn gilde, zijn volk of zijn ras – maar hij hield deze voor onsterfelijk en daarom zonder gebreken. Hij kon niet toegeven dat het noodzakelijk was hen te laten sterven als de tijd daartoe gekomen was; en daarom ging dan alles ten onder.

2

2

Wer mehr als Zweifel hat, daß die Gesellschaft so, wie sie ist, instabil ist, wer das Ende der Welt immer als bevorstehend empfndet, der erschafft die Zukunft. Der nimmt freiwillig den Tod eines Teils seines Verstandes, seiner Ideale, alter Treuepfichten vorweg und besiegt den sonst zwingend eintretenden totalen Tod, wie er die Heiden als Nemesis zu Tode jagt.

Mensen worden tot scheppers van de toekomst op het moment dat ze ernstig twijfelen aan de bestendigheid van de huidige samenleving. Door dan vrijwillig de dood van een deel van hun opvattingen, hun idealen, hun oude banden te accepteren, overwinnen ze de onvermijdelijke totale dood die als wrekende gerechtigheid de heiden opjaagt.

Ein Beispiel: „Weil die mittelalterliche Kirche den Anti-Christ vorausnahm, achtete sie auf die leisesten Verfallssymptome. In der Vorausnahme der Bedrohung des letzten Endes kann jede Form der Gesellschaft Unsterblichkeit erlangen.“ „Die über unserer Zivilisation lauernde Vorwegnahme des Jüngsten Tages ist das beste Heilmittel gegen den unvermeidlichen Niedergang.“36

B.v. op de volgende manier: ‘Door te anticiperen op de Antichrist lette de middeleeuwse kerk scherp op alle kleine symptomen van verval. In het voor­ uitlopen op het dreigende einde kan elke samenlevingsvorm onsterfelijkheid bereiken’. ‘Het vooruitlopen op het laatste oordeel dat als een dreiging boven onze eigen beschaving hangt, is het beste middel tegen haar onvermijdelijke ondergang’9.

3

3

So ist der Glaube an ein Ende der Welt oder die „Eschatologie der Wesenskern des Christentums.

Alzo is het geloof in een einde van de wereld of in de ‘eschato­logie’ het wezen van het christendom.

Und doch hat die moderne Welt bis vor kurzem nahezu alles darüber vergessen. Vor ein paar Jahren fragte ich während einer Vorlesung an der Harvard Divinity School jede Person im Raum, ob er an das Jüngste Gericht glaube. Alle lachten.

En toch was dat tot voor kort in onze wereld zo goed als vergeten. Toen ik enkele jaren geleden les gaf aan de Harvard Divinity School vroeg ik eens aan iedereen die aanwezig was of hij/zij in een jongste gericht geloofde. Iedereen lachte.

Den Glauben an die Letzten Dinge hatte man den Spaßmachern wie Chesterton überlassen. 37

Een geloof in de laatste dingen liet men over aan grappenmakers als Chesterton10.

36 Eugen Rosenstock-Huessy, Out of Revolution, New York, 1938, S. 561. Vgl. Rosenstock und Wittig, Das Alter der Kirche, 3 Bände, Berlin, 1927, I, S. 84ff.

9. Eugen Rosenstock-Huessy, Out of Revolution, New York, 1938, blz. 561. Verg. Rosenstock en Wittig, Das Alter der Kirche, 3.Bd, Berlin 1927,1, 84w. 

37 Ein so umsichtiger Beobachter der Religion wie von Hügel in „Das apokalyptische Element in der Lehre Jesu“ (Essays and Addresses, S. 132) nahm 1919 doch wahr, daß Nietzsche, Marx und andere von wegen dieser Vernachlässigung zur Macht kamen. Er bemerkt trocken; „Die Lehre vom Ende der Welt scheint nur wenig Einfuß auszuüben.“ Die Wahrheit war, daß diese Lehre weggebrochen, unabhängig geworden war und die Kommunisten und Faschisten inspirierte, weil sie im Christentum zum Typ der Zeugen Jehovas degeneriert war. Und wie rasch kam dann das Ende!

10. Ook iemand met een diep inzicht in religieuze verhoudingen als von Hügel in ‘The Apocalyptic Element in the Teaching of Jesus’ (Essays and Adresses, blz. 132), 1919, was zich niet bewust dat Nietzsche, Marx en anderen aan de macht kwamen door deze veronachtzaming van de kerk. Hij merkt droogjes op: ‘De leer van het eind der wereld schijnt slechts geringe invloed uit te oefe­nen.’ In werkelijkheid was deze leer afgebrokkeld, zelfstandig geworden en inspireerde de communisten en fascisten, omdat ze in het christendom verworden was tot het type van de Jehova’s Getuigen. En zo kwam het eind snel! 

4

4

Die sogenannte „liberale“ Theologie erbte ein der Eschatologie beraubtes, „natürliches Christentum“ aus der Aufklärung des achtzehnten Jahrhunderts, und ihre Interessen kreisten um Religionsphilosophie und Leben Jesu Forschung. Erst in den fünfzig Jahren seit 1892 eroberte die Theologie Schritt für Schritt die abgestoßene eschatologische Position wenigsten in der Betrachtung Jesu und der frühen Kirche zurück.38

De z.g. ‘liberale’ theologie erfde van de 18e eeuwse Verlichting een ‘natuurlijk christendom’, d.w.z. een christendom ontdaan van de eschato­logie, en haar eigen belangstelling ging uit naar de ‘filosofie van de religie’ en naar het ‘onderzoek van het leven van Jezus’. Pas in de 50 jaar na 1892 keerde de theologie stapje voor stapje terug naar de verlaten eschatologische positie, tenminste voor zover het Jezus zelf betrof en de vroege kerk11.

Aber führende Gelehrte wie Kirsopp Lake schlossen daraus in aller Aufrichtigkeit, das ursprüngliche Christentum habe sich für immer von dem vernünftigen modernen Menschen geschieden: wie konnte denn ein vernünftiger Mensch an ein Ende der Welt glauben?

Maar vooraan­ staande geleerden als Kirsopp Lake trokken daaruit in alle oprechtheid de conclusie dat het oorspronkelijke christendom ten enenmale onverenigbaar moest zijn met de redelijke moderne mens: want hoe zou een redelijk mens in het einde der wereld kunnen geloven?

III

III

1

1

Inzwischen hatte Europa allerdings die Eschatologie als nackte Wahrheit des täglichen Lebens „begriffen“. Ein ausländischer Korrespondent beschrieb den Fall Frankreichs: „Wenn man eine große Nation zerfallen sieht, hat man das Gefühl, das Ende der Welt sei gekommen.“

Intussen echter heeft Europa aan den lijve ervaren dat eschatologie de richtinggevende waarheid van ons dagelijks leven is. Een buitenlands journalist schreef in 1940 over de val van Frankrijk: ‘Als men een grote natie tot verval ziet komen, dan voelt men dat het einde der wereld gekomen is.’

Am folgenden Ostern erhielt ich ein historisches Dokument von dem katholischen Kirchenhistoriker, Joseph Wittig. Es war nur ein kurzer Brief, in dem er mich bat, Rouet de Jouvenel, Enchiridion Patristicum, Nr. 10, 832, 1771 nachzuschlagen, und hinzusetzte, dies wären die Texte wären, die genau aussagten, was jetzt die Völker Europas jetzt anginge. Es waren das Didache 16,3; Cyrils Katechesen 15, 11; und Augustinus, De civitate dei 20, 19, 4: die feierlichsten und heftigsten Beschreibungen des Jüngsten Gerichts und des Anti-Christs am Ende der Zeiten.

Met Pasen daarop ontving ik een historisch document van een katholiek kerkhistoricus, Joseph Wittig. Het was een kort briefje waarin hij me vroeg op te slaan Rouet de Jouvenel, Enchiridion Patristicum, Nr. 10, 832, en 1771 met de opmerking dat deze teksten van actuele betekenis waren voor de volkeren van Europa. Het bleken te zijn Didache 16,712; Cyrillus’ Catecheses 15,11; en van Augustinus, De civitate Dei 20,19,4: de meest ernstige en vurige beschrijvingen van het jongste gericht en van de Antichrist aan het eind der tijden!

So durchlebte dieser Historiker eben jetzt, in der gegenwärtigen Wirklichkeit, was Grants Aufsatz zuvor – in Kierkegaards ironischer Wendung – den amerikanischen „Professoren der Kreuzigung“ als Vision von neunzehnhundert Jahren dargestellt hatte.

Zo leeft deze historicus in de huidige werkelijkheid op basis van wat Grant in zijn essay aan de Amerikaanse ‘kruisigings-professoren’ (om de ironische uitdrukking van Kierkegaard te gebrui­ken) voorhield als een visioen van 1800 jaar geleden.

2

2

Die Wahrheit der Eschatologie ist keine theoretische These, die wissenschaftlich wiederentdeckt und in Form eines Buches wieder auf den Tisch gelegt werden müßte. Es ist ein immer drohendes Ereignis, das ab und zu durch den Glauben zurückgewonnen werden muß.

De waar­heid van de eschatologie heeft niets te maken met een theoreti­sche vooronderstelling die men wetenschappelijk weer kan ont­dekken en dan in boekvorm op onze tafel kan leggen. Het is een altijd dreigend gebeuren dat steeds weer in en door geloof over­wonnen moet worden.

Die Welt sollen wir lieben, weil sie immer mit ihrem Latein am Ende ist. „Der Leichnam einer Nation, die Selbstmord begangen hat“ – so beschrieb General Templar Deutschland.

We moeten de wereld liefhebben omdat ze altijd weer met haar wijsheid vastloopt. ‘Het lijk van een natie die zelfmoord heeft gepleegd’, zo beschrijft generaal Templar Duitsland.

38 Vgl. Frederick S. Grant, „Realized Eschatology“, Christendom, Frühjahr, 1941.

11. Verg. Frederick S. Grant, ‘Realized Eschatology’, Christendom, Spring, 1941 en de werken van Cullmann.

Ist das nicht genug „Ende der Welt“, auch für die Vernunft?

Is dat misschien genoeg ‘einde der wereld’ voor Koningin Rede?

3

3

Daß die Aufklärung die christliche Eschatologie über den Haufen war, hatte entsetzliche Folgen. Niemand kann ohne den Glauben, daß am Ende irgend etwas den Sieg davonträgt. Während die Theologie also schlief, wandte sich das Laientum zu anderen Quellen der Letzten Dinge.

Het overboord zetten van de christelijke eschatologie door de Verlichting heeft geweldige repercussies gehad. Geen volk kan leven zonder geloof in de uiteindelijke overwinning van iets. Toen de theologie sliep moesten de leken zich wel tot andere bronnen wenden voor ‘de laatste dingen’.

Was konnte ein Laie während des irrenden Hirnsturms der Gelehrten sonst tun? Der Mensch kann nicht von den neuesten wissenschaftlichen Nachrichten leben. Er braucht Glaube, Hoffnung, Liebe.

Maar waar is de leek veilig voor de grillige brainstormerij van de geleerden? Geen mens kan leven van het laatste wetenschappelijke nieuws! Iedereen heeft voluit geloof, hoop en liefde nodig.

4

4

Während also die liberalen Theologen die Existenz solch radikaler Kräfte im menschlichen Leben übersahen, hielten Männer wie Karl Marx und Friedrich Nietzsche die Flammen der Eschatologie lebendig.

Welnu, toen de liberale theologie het bestaan van zulke radicale krachten in het leven van de mens loochende, hielden mannen als Karl Marx en Friedrich Nietzsche het vuur van de eschatologie levend.

Marx predigte die Eschatologie des Alten Testaments in weltlichen Begriffen, indem er die unendlichen Forderungen der Sozialethik in eine zum Tode verurteilte bürgerliche Welt hineinrief.

Marx predikte de eschatologie van het Oude Testament in wereldlijke taal door de onbeperkte eisen van de sociale ethiek luidkeels uit te roepen in een beperkte burgerlijke wereld.

Nietzsche – und was sind dagegen schon seine Lehren – lebte in einem unendlichen, wahnsinnigen Glauben wie dem des Neuen Testaments – auch der war in den Augen der zeitgenössischen Kirchenmänner purer Wahnsinn.

Nietzsche, wat hij ook gepredikt mag hebben, heeft een oneindig geloof geleefd, een waanzinnig geloof, zoals dat van het Nieuwe Testament – waanzinnig ook in de ogen van hedendaagse kerk­mensen.

IV

IV

1

1

Das Wesen der Eschatologie ist ihre Unendlichkeit.

Het wezen van de eschatologie is dat ze onbegrensd is.

Sie verlangt völlige Unterwerfung unter etwas, das außerhalb der bestehenden Ordnung der Dinge liegt. So spaltet sie die Identität zwischen Ihnen und der Welt auf.

Ze vraagt volledige overgave aan iets dat buiten de bestaande orde der din­gen ligt. Op dit punt verbreekt ze de eenheid tussen jou en de wereld.

Die Welt hat ein Schicksal; Sie haben vielleicht keins. Die Welt stirbt, weil sie errechenbar ist; Sie stehen auf, falls Sie unberechenbar sind. Die Welt ist am Ende, ist gestern, aber Sie mögen ein Anfang sein, ein Morgen.

De wereld ondergaat een ‘noodlot’; jij niet. De wereld sterft omdat ze te berekenen is; jij zult weer opstaan als je niet te berekenen bent. De wereld staat aan het eind, ze is het gisteren, maar jij kunt een nieuw begin zijn, een morgen.

2

2

Das erste Kommen Christi empfängt daher seine Bedeutung nur von diesem zweiten Kommen her. Das Christentum hat es nie gegeben, es ist eine Illusion, wenn es nicht die Bewegung zum Ende der Zeit hin in Gang gesetzt hat.

Daarom krijgt het eerste komen van Christus pas betekenis door het tweede komen, de weder-komst. Het christendom heeft hele­maal niet bestaan, het is een illusie, als het niet de beweging naar het einde der tijden toe heeft ingezet.

Nimmt man den Schlußsegen aus, drückt das letzte Wort des Neuen Testaments die Verknüpfung zwischen dem ersten und zweiten Kommen gut aus. Es ist das Gebet: „Komm, Herr Jesu.“

Het laatste woord in het Nieuwe Testament – afgezien van de afsluitende zegen – drukt dit verband tussen het eerste en tweede komen prachtig uit. Het is een gebed: ‘Ja, kom Heer Jezus’.

3

3

Mit der Äußerung dieses Gebets hatte die auf das Ende hin gerichtete Geschichte des Menschen begonnen und war schon durch zwei Generationen so erzählt worden; und doch endet die Bibel, als ob alles noch kommen würde.

Toen dit gebed opgeschreven werd, was de definitieve geschiedenis van de mensheid al begon­nen en was al door twee generaties heen doorgegeven; en toch eindigt de bijbel in dit gebed zo, alsof het allemaal nog komen moest.

Das heißt, das alles, was geschieht und alles, was noch geschehen wird, aus einem Stück ist und keines von beiden vollständig ohne das andere.39

Dat betekent, dat dat wat gebeurd is en dat wat nog gaat gebeuren, delen zijn van één geheel en dat het ene niet compleet is zonder het andere13.

4 Die Bedeutung der Geschichte

De zin van de geschiedenis

I

I

1

1

Mit der Erschaffung der Zukunft, hat das Christentum den Menschen einzeln und kollektiv die Kraft geschenkt, eine Lebensgeschichte zu haben.

Het christendom moet vanuit het einde leven en daarmee heeft het aan de mensheid, individueel zowel als collectief, de macht gegeven tot een levensgeschiedenis te komen.

Geschichte hat nur, wenn es Anfang, Mitte und Ende gibt. Sind unsere Daten nicht als einzelne Säulen in der Zeit nicht auf diese Weise orientiert, wird Geschichte zum bloßen Katalog der Veränderungen, „1066 und so weiter“.

Geschiedenis kan alleen zinvol zijn als ze een begin, een midden en een einde heeft. Als de gebeurtenissen in ons leven niet op deze manier door mijlpalen in de tijd geordend zijn, wordt geschiedenis tot een catalogus met feiten

(333 = drei, drei, drei, bei Issus Keilerei.)

(333 = drei, drei, drei, bei Issus Keilerei)14.

In der heidnischen Schau der Zyklen bietet die Geschichte nichts Neues unter der Sonne; alles, was wir tun, ist dann vorher schon einmal passiert und wird wieder passieren; nichts von dauerndem Wert ist erreicht; es gibt bloß Veränderung, ohne Anfang oder Ende.

In het cyclische, heidense geschiedenisdenken is er nooit iets nieuws onder de zon, alles wat we doen is al eerder gebeurd en zal weer gebeuren; niets van blijvende waarde komt er uit; er zijn alleen veranderingen, zonder begin en zonder einde.

2

2

Das Christentum dagegen hat gezeigt, „wie der Mensch ewig sein könne im Augenblick, wie er ein für allemal handeln, leben und wirken könne.“.40

Het christendom daarentegen laat zien ‘hoe de mens eeuwig zijn kan op het moment dat hij eens voor al kan handelen, leven en werken’15.

39 Theologen haben wegen der frühen Erwartung des zweiten Kommens und der nachfolgenden Verzögerung großen Lärm gemacht. Die Debatte entbehrt jeglicher Pointe. Denn für den, der vom Ende der Zeit her lebt, sind die Erwartung und die Verzögerung der Wiederkehr Christi zusammen ein Widerspruch, auf dem das Leben des Christen beruht (St. Petrus II, 3, 8-10), eine Spannung, die das paradoxe Wesen des Christentums ausmacht. Durch die Vorwegnahme des Todes verlegen wir ihn tatsächlich nach hinten. Von Hügel, Essays and Addresses, 1924, S. 132ff. und mein Aufsatz „Die Kirche am Ende der Welt“ in Credo Ecclesiam, 1930, S. 161ff. handeln von dieser Tatsache. Der Ausdruck „Parusieverzögerung“ ist das Kainszeichen der liberalen Theologen. Sie wollten damit sagen, wie dumm Jesus und die Apostel waren. Seien wir so dumm wie die Apostel!

13. De theologen hebben veel ophef gemaakt van de ‘eindverwachting’ van de apostelen en de daarmee corresponderende vertra­ging van de wederkomst. Dit debat is zinloos. Voor hem die van­ uit het eind der tijden leeft, is de verbinding van verwachting en uitstel van de wederkomst van Christus de contradictie waaruit een christen leeft (2 Petr. 3:8-10), een spanning, die het parado­xale wezen van het christendom vormt. In het vooruitlopen op de dood verschuiven we hem in werkelijkheid en scheppen daardoor een uniek historisch proces, de christelijke heilsgeschiedenis. Von Hügel ‘Essays and Adresses’, 1924, blz. 132w. en mijn artikel ‘Die Kirche am Ende der Welt’, in Credo Ecclesiam, 1930, blz. 16lw . spreken hierover. De uitdrukking ‘vertraging van de wederkomst’ is het Kaïnsteken van de liberale theologen. Ze wilden ermee aan­ geven hoe dom Jezus en de apostelen waren. Mogen wij zo dom zijn als de apostelen! 

14. De Nederlandse lezer kent dit ook: 1600 slag bij Nieuwpoort. (vert.)

40 Das Alter der Kirche, I, S. 108

15. Das Alter der Kirche, 108. 

Wie ein französischer Gelehrter schrieb: „Der unüberbrückbare Abgrund zwischen griechischem und christlichem Denken ist die christliche Rehabilitation des einzigartigen und zeitlichen Ereignisses. Für den philosophischen griechischen Verstand ist die moralische Ordnung allgemein und abstrakt. Im Christentum erhält die Zeit jeder menschlichen Existenz in den kleinsten Teilstücken ein höhere Qualität.“41

Zoals een Franse geleerde gezegd heeft: ‘De onoverbrugbare kloof tussen Grieks en christelijk denken ligt daarin, dat het christendom het unieke tijdsmoment tot aanzien heeft gebracht. De zedelijke orde is voor elke filosofische of Griekse geest iets algemeens en abstracts. In het christendom krijgt de tijd van elke menselijke existentie, ook in haar kleinste onderdeeltjes, een superieure kwaliteit’16.

3

3

Der Mensch gibt seinen Handlungen eine ewige, d. h. die Bedeutung „ein- für-allemal“, indem er in jedem Augenblick seines Marsches durch die Zeiten seine ganze Persönlichkeit auf die Seite des Lebens schlägt, die jetzt vorankommen soll. Aber er kann nur dann wählen, was vorwärts kommen soll, was einen Augenblick einzigartig macht, wenn bei jedem Schritt in die Zukunft wie ein Magnet ein Ende der Zeit sein Herz anzieht.

De mens geeft aan zijn daden een eeuwige, d.w.z. ‘eens voor al’ geldende betekenis als hij zich met zijn hele wezen op die kant van het leven werpt, die op dat moment voorrang moet hebben, en dat op elk punt van zijn gang door de tijd. Maar uitkiezen wat nú naar voren moet komen, wat een bepaald ogenblik uniek maken moet, dat kan hij alleen omdat het eind van de tijd als een magneet zijn hart bij elke stap naar de toekomst trekt.

Die Einzigartigkeit der Gegenwart leitet sich von der Einzigartigkeit des Endes ab. Daher haben Handlungen des gegenwärtigen Tages nur Bedeutung ein-für-allemal, wenn die Geschichte ein Ende hat.

Het unieke van het heden, het nú, wordt afgeleid uit het unieke karakter van het einde. Daarom moet de geschiedenis één zijn, als onze huidige daden eens voor al betekenis moeten hebben.

4

4

Man stellt sich heute vor, Mensch und Geschichte seien einfach eins, und doch stehen alle Tatsachen dagegen. Die Einheit ist nicht gegeben, ist keine natürliche Tatsache, sondern gemeinsame Aufgabe von bisher etwa neunundneunzig Generationen.42

Men denkt tegenwoordig dat de mens en zijn geschiedenis een­voudigweg een eenheid zijn, maar de feiten spreken dat tegen. De eenheid is niet gegeven, het is geen natuurlijk feit, maar ze is tot op heden een gemeenschappelijke opgave voor zo’n negen en negentig generaties17.

Und irgendeiner kann sie in jeder Minute zerstören, der sich das in dieser Welt vornimmt, die vergessen hat, wie gänzlich sie von Entschlußkraft abhängt.

Ze kan ieder ogenblik verstoord worden door iedereen die daarop uit is, in een wereld die niet meer weet dat de eenheid volledig van beslissingen afhangt.

II

II

1

1

Rein weltliche Geschichten gelangen niemals zur Einheit. Sie bieten uns hunderte wohlbekannter Fragmente – Kunstgeschichte oder Wirtschaftsgeschichte, amerikanische Geschichte oder die Geschichte des modernen Theaters –, aber die Bedeutung dieser Teilgeschichten verschwindet sofort, wenn sie der Autor nicht mit der umfassenderen, sie übersteigenden verbinden kann.

Zuiver wereldlijke ‘geschiedenissen’ kunnen nooit tot eenheid komen. Ze bieden ons honderden bekende delen – de geschiedenis van de kunst, van de economie, van Amerika, van het moderne theater – maar de zin van deze aparte geschiedenissen verdwijnt terstond, wanneer de schrijver geen kans ziet ze te verbinden door een meer omvattende geschiedenis die er boven uit grijpt.

41 Jean Guitton, Le temps et l ́éternité chez Plotin et Saint Augustin, Paris, 1933, S. 359

16. Jean Guitton, Le temps et l ’éternité chez Plotin et Saint Augstin, Paris, 1933, blz. 359. / 

42 In diesem Licht sprüht das oft verunglimpfte erste Kapitel des Neuen Testaments nur so von Bedeutungsfunken! Jede Generation kann sich um die Aufgabe auch drücken!

17. In dit licht wordt het vaak gekleineerde eerste hoofdstuk van het Nieuwe Testament vol betekenis: Elke generatie kan zich ook aan de taak onttrekken! 

2

2

Zum Beispiel ergibt weder „modern“ noch „Theater“ außerhalb der Beziehung von modern zu mittelalterlich und des Theaters Griechenlands und der Mysterienspiele der Kirche einen Sinn.

B.v. de geschiedenis van het moderne theater: nóch ‘modern’, noch ‘theater’ kan zinvol zijn, zonder de relatie van modern tot middeleeuws en van het theater tot Griekenland en tot de mys­teriespelen van de kerk.

Wenn aber die weltliche Geschichtsschreibung versucht, umfassend zu sein, scheint es der Anstand zu fordern, daß sie bis zum Höhlenmenschen zurückgeht. Aber auch das ist vergeblich, weil die primitiven Rassen keinen Wert darauf legen, mit dem Rest der Welt zusammenzuarbeiten – geschweige denn, in ihm aufzugehen. Das Konversations-Lexikon ist ein Mißverständnis: So wird Geschichte nicht vollständig!

Maar wanneer de wereldlijke geschied­schrijving probeert meer omvattend te zijn, dan schijnt de goede gewoonte te eisen dat ze tot de holbewoners teruggaat. Ook dat is vergeefs, want de primitieve rassen stellen er geen prijs op met de rest van de wereld samen te werken, laat staan er in op te gaan. Van geschiedenissen een encyclopedie maken is een ver­gissing: op die manier wordt geschiedenis nooit volledig!

Oder es scheint, bei enzyklopädischer Anlage der Geschichte, ein alle einbegreifender Bezugsrahmen zu sein, wenn man bis zu dem Höhlenmenschen zurückgeht – vergeblich, weil die primitiven Menschenarten keinen Drang hatten mit der übrigen Welt zusammenzuarbeiten und schon gar nicht in ihr aufzugehen.

3

3

Die Bedeutung Jesu als Mitte der Geschichte erhellt daraus, daß der Mensch in so viele verschiedene Arten zersplittert war, daß die Einheit des Menschen gefährdet war, daß deshalb die niedrigste Schicht des Menschen – nicht Cäsar Augustus, sondern das Kind in der Krippe – zum Fundament der universalen Einheit werden mußte.

Jezus is het middelpunt der geschiedenis’ doordat de mensheid zich in zoveel deeltjes had opgesplitst, dat de eenheid in gevaar kwam en dientengevolge de onopvallendste verschijningsvorm van de mens – niet keizer Augustus, maar het kind in de kribbe – de basis moest worden voor een universele eenheid.

Alles, was unserer modernen Optimisten von Emerson bis Marx und von Bellamy bis Streit beibringen können, um die allgemein Bedeutsamkeit oder vereinheitlichte Aufgabe für das Menschengeschlecht zu stützen, stammt aus christlichen Zeitrechnung her.43

Alles wat onze moderne optimisten, van Emerson tot Marx en van Bellamy tot Streit, kunnen aanvoeren ter ondersteuning van een algemene betekenis of een unieke taal van de mensheid, is ont­leend aan het christelijke tijdperk18.

4

4

Millionen verlassen heute die Zukunft des Christentums und im Christentum. Daß Nazis, Faschisten, Kommunisten und Japaner die christliche Orientierung der Geschichte leugnen, ist schon unheilvoll genug. Aber auch die Gebildeten in unserer Mitte – was wirklich bedrohlich zu sehen ist – verlassen sie ohne nachzudenken.

De toekomst van het christendom en de toekomst als christen­heid wordt vandaag door duizenden losgelaten. Dat nazi’s, fas­cisten, communisten en Japanners de christelijke geschiedsindeling loochenen, is al erg genoeg. Maar werkelijk bedreigend wordt het, wanneer ontwikkelde mensen onder ons gedachte­loos de christelijke tijdrekening loslaten.

Im Frühjahr 1941 wurde bei einem Klubtreffen in meiner kleinen Stadt in Vermont ein Gedicht verlesen, das behauptete, vor Christus und nach Christus machten keinen Unterschied: es gäbe so etwas wie die christliche Zeitrechung nicht!44

In het voorjaar van 1941 werd op een clubavond in mijn kleine woonplaats in Vermont een gedicht voorgelezen, waarin stond dat er helemaal geen verschil zou zijn tussen ‘voor Chr.’ en ‘na Chr.’: er bestaat niet zoiets als een christelijke tijdrekening19.

43 Seit Joachim de Fiore um 1200 stürmte jede Revolution gegen die christliche Zeitrechnung an. Nietzsche datierte die Endzeit auf den 30. September 1888. Mein Buch Out of Revolution, Autobiography of Western Man 1938 ist um dieses Problem einer Ära für alle, in der es doch innerhalb besondere Ären gibt, herum geschrieben.

18. Elke revolutie sinds Joachim van Fiore, 1200, keert zich tegen de christelijke tijdrekening. Nietzsche dateerde de definitieve aera op de 30ste september 1888. Mijn boek ‘Die Europäischen Revolutionen 1951, (ook ‘Out of Revolution\ Autobiography of Wes­tern Man’, 1958), is geschreven rond het probleem van een voor allen geldende tijdrekening, waarbinnen speciale tijdperken mogelijk zijn. 

44 Es war die „Kampfmüdigkeit“ der christlichen Theologie, die die christliche Zeitrechnung den verschiedenen Revolutionen auslieferte. Der erste war wohl Franz Overbeck in Basel. Gegen ihn hat das Journal of Religion, April 1945 eine Probe meines „Reconquest of Our Era“ gedruckt. Overbecks Position in den siebziger Jahren des vorigen Jahrhunderts hat jetzt die Massen durchdrungen. Das ist die Kapitulation der Theologie vor der „Wissenschaft“; ist Teil des Selbstmords Europas.

19. Het was de ‘gevechts-moeheid’ van de theologen zelf die de christelijke tijdrekening prijsgaf aan de verschillende revolutio­nairen. De eerste theoloog die niet meer dateerde vanaf Christus’ geboorte is waarschijnlijk Franz Overbeck in Basel geweest. Tegen hem heeft het ‘Journal of Religion’ april 1945, een proef van mijn ‘Wiedergewinnung unserer Zeitrechnung’ afgedrukt. De stellingname van Overbeck in de zeventiger jaren van de vorige eeuw is nu langzamerhand in de massa doorgedrongen. Het ken­ merkt de capitulatie van de theologie voor de ‘wetenschap’; het is een deel van de ‘Zelfmoord van Europa’. 

Es muß schon weit gekommen sein, wenn solche Lehre in Vermont verkündet werden kann. Bei demselben Treffen versicherte ein Gastsprecher, die Zivilisation wäre doch offensichtlich am Ende, was auch schlimm wäre: es gab doch auch für viele Jahrhunderte das fnstere Mittelalter Dunklen Zeitalter und dann wäre doch die glorreiche Renaissance hervorgebrochen?

Als zo’n opvatting in Vermont verkondigd kan worden, dan zijn we een aardig eind op weg! Bij diezelfde gelegenheid verze­kerde een gastspreker dat de beschaving kennelijk aan zijn einde was, maar dat was niet zo erg: de duistere middeleeuwen waren toch ook een tijdlang aan de macht en daarna kwam toch de glorieuze Renaissance?

Der Sprecher vergaß zu sagen, daß der Mensch die Finsteren Zeiten des Mittelalters durch den Glauben an die Zukunft, an das Ende der Zeit, das Jüngste Gericht, das endliche Kommen des feischgewordenen Wortes überlebt hatte, und daß dieser glühende Glaube alle Wiedergeburt von Generation zu Generation bei Franziskanern, Protestanten, Puritanern, Perfektionisten und sogar in der ach so bewunderten Renaissance zustande gebracht hatte.

De spreker vergat er bij te zeggen dat de mensen de middeleeuwen overleefd hadden door hun geloof in de toekomst, in een eind der tijden, in een jongste gericht, in een definitieve komst van het vleesgeworden woord, en dat de gloed van dit geloof alle wedergeboortes van genera­tie tot generatie voortgebracht heeft door franciscanen, protest­anten, puriteinen, vooruitgangsgelovigen en zelfs de zozeer bewonderde ‘Renaissance’ zelf.

III

III

1

1

Ungefragt, nicht herausgefordert, äußerlich unbesiegt warfen Dichter und Sprecher die Perle ihres Glaubens und ihrer Hoffnung achtlos fort. Schritten mit einem leichtherzigen „scheint wohl alles vorbei zu sein“ aus ihrer Zivilisation heraus und luden uns ein, in äußerster Finsternis ein paar Jahrhunderte zu warten.

Ongevraagd, zonder uitdaging, zonder verdediging naar buiten toe, wierpen zowel de dichter als de spreker zorgeloos hun parel van geloof en hoop weg. Ze verlieten het land van hun eigen beschaving met een overmoedig ‘Ja, het schijnt voorbij te zijn’ op de lippen en nodigden ons uit een paar eeuwen in diepe duisternis te wachten.

Eine solche Haltung ist so willkürlich, daß sie jedes Vertrauen in die Bedeutung der Geschichte erschüttert.

Zo’n houding is zo willekeurig dat ze alle vertrouwen in de zin der geschiedenis ondermijnt.

2

2

Es ist schon schwer genug, mit den Protestanten anzunehmen, daß Korruption und Aberglauben fast ganze zehn Jahrhunderte nach Christus von Justinian bis zur Reformation zunichte gemacht haben sollen. Wenn wir aber nun die ganzen zweitausend Jahre des Christentums über Bord werfen sollen, verlieren wir einfach die Orientierung in der Zeit und wandern im Kreis, als hätten wir uns im Wald verirrt.

Het is al erg genoeg om met de protestanten te geloven dat zo’n tien eeuwen sinds Christus – ongeveer van Justinianus tot de reformatie – door corruptie en bijgeloof niet meer mee kunnen tellen. Maar als we nu de hele 2000 jaar sinds Christus overboord moeten gooien, dan zullen we met elkaar onze oriëntering in de tijd ver­ liezen en in een kringetje gaan rondlopen als een man die in het bos verdwaald is.

3

3

Ein Menschengeschlecht ohne Anfang oder Ende wird zum Raub sinnloser Zyklen, Spenglers Auf und Ab, Sorokins Fluktuationen oder Paretos einander abwechselnden Überbleibseln. Da jagen Zivilisation, Finsteres Mittelalter und Renaissance einander. Man fängt irgendwo an und endet, wo man angefangen hat.

Een mensdom zonder begin en eind valt ten prooi aan Spenglers zinloze cyclussen van op- en neergang, of aan de golfbeweging van Sorokin, of aan het beurtelings achterblijven van Pareto. Beschaving, donkere eeuwen en renaissances volgen elkaar dan op. We beginnen ergens, en eindigen waar we beginnen.

Sollten aber zweitausend Jahre geirrt haben, ist gar kein Fortschritt in der Geschichte zu erblicken.

Als twee duizend jaren een vergissing zijn, kunnen we nauwelijks van de geschiedenis nog vooruitgang verwachten.

5 Fortschritt: christlich oder modern?

Vooruitgang: christelijk of modern?

I

I

1

1

Mit dem Wort „Fortschritt“ kann man merkwürdigerweise alle naheliegendsten Einwände gegen diese Seiten zusammenfassen.

Merkwaardig, maar het woord ‘vooruitgang’ blijft in staat alle voor de hand liggende tegenwerpingen van een moderne lezer tegen uiteenzettingen op deze bladzijden samen te vatten.

Gab es nicht eine wohl schwankende, aber doch unleugbare Linie des Fortschritts vom Dämmern der Geschichte an? Ist es nicht offensichtlich das Werk der menschlichen Intelligenz, die immer bessere Mittel erfand, um die Umwelt zu nützen? Und ist nicht auch diese uns eingeborene Geisteskraft unsere beste Hoffnungsgarantie für die Zukunft?

Is er niet een weliswaar onzichtbare, maar toch onloochenbare lijn van vooruitgang aanwezig sinds de dageraad der geschiedenis? Was dat niet duidelijk het werk van de intelligentie van de mens, die telkens betere middelen bedacht om zijn omgeving te benutten? En is niet deze slagvaardigheid onze beste garantie voor de hoop op de toekomst?

2

2

In der Tat sind Fortschritt und Zukunft unzertrennlich, aber sie hängen gerade umgekehrt voneinander ab. Weil nämlich das Christentum die Zukunft erschuf, ist Fortschritt die Gabe der christlichen Zeitrechnung,45 er schwindet in dem Maße, wie wir von dieser Ära abrücken.

Vooruitgang en toekomst zijn inderdaad niet te scheiden, maar de verhouding van hun onderlinge afhankelijkheid is precies omgekeerd. Juist daarom, omdat het christelijk geloof de toe­komst geschapen heeft, is de vooruitgang een vrucht van de christelijke tijdrekening20. En ze verdwijnt ook weer in dezelfde mate als wij ons verwijderen van deze tijdrekening.

Natürlich es gab vor Christus einzelne Beispiele zur Verbesserung der Stellung der Menschen, sie blieben aber vereinzelt, denn sie standen im Dienst des zyklischen Charakters der heidnischen Geschichte, die alle ihre Kinder wieder verschlingt, so daß die Rechnung schließlich doch nicht aufging. Erst seit das Christentum die Menschheitsgeschichte vom Ende der Zeit her vereinigt hat, sind auch diese vorchristlichen Errungenschaften der Rasse Mensch aus dem Zwielicht der Götter gerettet, das doch ihr Verdammungsurteil war.

Weliswaar waren er ook voor Christus wel enkele instellingen om verbete­ring aan te brengen in de situatie van de mensheid, maar ze ble­ven sporadisch; want men was overgeleverd aan de genade van de cyclische, heidense geschiedenis, een geschiedenis die altijd weer haar eigen kinderen verslindt, zodat er aan het eind niets over blijft. En pas sinds het christendom de geschiedenis der mensheid tot één geschiedenis gemaakt heeft door vanuit het eind der tijden te leven, zijn deze voorchristelijke verworven­ heden van het mensdom losgemaakt uit de godenschemering, die hun noodlot was.

3

3

Was zum Beispiel wäre aus der griechischen Wissenschaft und Philosophie geworden, wenn Rom sie einfach abgelehnt hätte und wie Babylon gefallen wäre, ohne die Kirche, die ihre Überbleibsel bewahrt hat und das Wiederaufgreifen des antiken Lernens in Gang setzte, eine unserer Ruhmestaten seit dem zwölften Jahrhundert?

Wat zou er b.v. van de Griekse weten­schap en filosofie geworden zijn, als Rome eenvoudig gevallen was zoals Babylon, zonder een kerk om haar erfenis op te nemen en met haar wedergeboorte een begin te maken? Was dat niet een van onze overwinningen sinds de 12de eeuw?

4

4

45 „Gibt es keinen Fortschritt der Religion in der Kirche Christi? Ganz gewiß den allergrößten. Wer könnte so eifersüchtig auf die Menschen sein, so voller Verachtung gegen Gott, daß er versuchen sollte, das zu verhindern? Allerdings muß der Fortschritt einer sein, den man Fortschritt unseres Glaubens und nicht einfach bloß eine Änderung nennen darf.“ „Die Entscheidungen der christlichen Religion werden rechtmäßigerweise den Gesetzen folgen, wie man Fortschritt macht.“ Migne, Patrologia Latina, 50, 667 (Vincent von Lerinum, A. D. 434).

20. ‘Zou er geen vooruitgang van de godsdienst in de kerk van Chris­tus zijn? In elk geval de grootst mogelijke vooruitgang! Wie zou zo jaloers op de mensen kunnen zijn of zo opstandig tegen God dat hij zou willen proberen dit te verhinderen? Evenwel, de voor­ uitgang moet zo zijn dat men het vooruitgang in het geloof kan noemen en niet een verandering.’ ‘De beslissingen van de christe­lijke godsdienst zullen dan ook genomen worden overeenkomstig de wetten hoe je vooruitgang kunt boeken.’ Migne, Patrologia Latina, 50, 667 (Vincent von Lerinum, 434 nC.). 

Die Idee des Fortschrits ist nicht 1789 oder 1492 erfunden worden. Es war Jesus der seinen Jüngern verhieß, siewürden größere Werke tun würden als er sie getan (Joh. 14,12).

De gedachte van de vooruitgang werd niet in 1789 of 1492 uit­ gevonden. Jezus beloofde dat zijn volgelingen grotere dingen zouden doen dan hij had gedaan (Joh. 14:12).

Die Kirchenväter verfochten den Fortschritt als christliche Sicht im Gegensatz zum heidnischen Glauben an Schicksalszyklen, mit Goldenem Zeitalter in der Vergangenheit; sie verkündeten die Auferstehung des Lebens und der Liebe nach und durch Leiden, damit schreite Gott selbst in den Herzen der Gläubigen fort.46

De kerkvaders hebben de vooruitgang verdedigd als de christelijke opvatting tegenover het heidense geloof aan de cyclussen van het nood­lot, waarbij het gouden tijdperk in het verleden ligt; ze verkon­digden de opstanding van het leven en de liefde na en door lij­den, waardoor God zelf in de harten der gelovigen vooruitgang boekt21.

Im zwölften Jahrhundert prophezeite Joachim de Fiore für das folgende Jahrhundert einen sichtbaren, irdischen Fortschritt über die Kirche hinaus, und so ward er der Herold aller sozialen Reformen und Revolutionen unsres Jahrtausends.47 Aber seine Auffassung von Fortschritt über die Kirche hinaus hing stillschweigend von der Existenz der Kirche ab, seine Position blieb christlich.48 Das Mittelalter bekämpfte ausführlich jeglichen Rückschritt oder Großjahres-Zyklus.49

In de 12e eeuw profeteerde Joachim van Fiore voor de volgende eeuw zichtbare aardse vooruitgang boven de kerk uit, en daarmee proclameerde hij alle sociale hervormingen en revoluties van onze eigen eeuw22. Maar zijn conceptie van een vooruitgang boven de kerk uit impliceerde het bestaan van de kerk, omdat ze alleen met haar gegeven was en daardoor bleef zijn stellingname christelijk23. Elke terugval of cyclus van het grote jaar werd in de middeleeuwen nadrukkelijk bestreden24.

II

II

1

1

Die unverwechselbar moderne Idee vom Fortschritt ist kaum älter als das achtzehnte Jahrhundert, als Männer wie Condorcet in seinen Les progrès de l’esprit humain,50 sich von den vorhergehenden Jahrhunderten religiöser Kontinuität losschnitten und ein rein weltliches Ideal aufstellten.51 Der Heilige Geist wurde durch den menschlichen Geist ersetzt. Die Emanzipation von den christlichen Traditionen schien damals unbegrenzte Möglichkeiten zu verheißen – bis heute aber verfolgt der Mangel an Garantien für derlei Annahme alle weltliche Geschichtsphilosophie.

De uitgesproken moderne vooruitgangsgedachte is nauwelijks ouder dan de 18de eeuw, toen een man als Condorcet in zijn ‘Les progrès de 1’esprit humain’25, zich losmaakte van de voor­gaande eeuwen van religieuze continuïteit en een volkomen geseculariseerd humaniteitsideaal opstelde26. Mensengeest kwam in de plaats van de Heilige Geest. Emancipatie van de christelijke overlevering leek in die tijd onbegrensde mogelijk­heden te openen. Maar het ontbreken van elke garantie voor zo’n hypothese plaagt sinds 1750 alle geseculariseerde geschie­denisfilosofieën.

2

2

46 Material jetzt bei Hugo Rahner zu fnden, „Die Gottesgeburt in den Herzen der Gläubigen nach den Kirchenvätern“, Zeitschrift für Katholische Theologie, 1935. Wahrscheinlich ist die erste Erörterung des Fortschrits in Vincent von Lerinums Commonitorium zu fnden, geschrieben 434 n. Chr., aber die Idee steht in der Mitte der Stadt Gottes Augustins, der ersten großen christlichen Geschichtsphilosophie, obwohl dort weniger ausführlich behandelt.

21. Gegevens hiervoor bij Hugo Rahner: ‘Die Gottesgeburt in den Herzen der Gläubigen nach den Kirchenvätern’, Zeitschrift für Katholische Theologie, 1935. Waarschijnlijk staat de eerste uit­voerige verhandeling van de vooruitgang in ‘Commonitorium’ van Vincent von Lerinum geschreven in 434, maar de gedachte staat centraal, zij het minder uitvoerig in de eerste grote geschie­denisfilosofie van de H. Augustinus ‘De Godsstaat’. 

47 Vgl. Out of Revolution, S. 586f. 699

22. Verg. Out of Revolution, blz. 586v, 699.

48 Eine schöne Anwendung des christlichen Fortschritts auf die Medizin ist bei Paracelsus (1494-1541) zu fnden, vgl. Sudhoff XI (1928), S. 26

23. Een prachtige toepassing van de christelijke vooruitgang op de medische wetenschap is te vinden bij Paracelsus (1494-1541) uitgave Sudhoff, XI (1928), 26. 

49 „Non est regressus secundum naturam. De Reprobatione Magni Anni.“ Isis 31 (1939), S. 71

24. Men schreef: ‘Non est regressus secundum naturam. De Reprobatione Magni Anni.’ ‘Isis’ 31 (1939), blz. 71.

50 Die volle Titel verrät das Neue des Zugangs: Esquisse d ́un tableau historique des progrès de l ́esprit humain, 1792

25. De volledige titel verraadt de nieuwe stellingname: Esquisse d’un tableau historique des progrès de l’esprit humain, 1792.

51 Vgl. J. B. Bury, The Idea of Progress, London, 1920, und die Romanes Lecture mit demselben Titel für 1920 von Dean Inge. Derselbe Autor hat ein Kapitel über „Progress“ in seinem The Fall of the Idols, London, 1940, Auch J. Chevalier, En Quoi Consiste le Progrès de l ́Humanité? Paris, 1930

26. Verg. J.B. Bury, The Idea of Progress, London, 1920, en de ‘Romanes Lecturé, 1920, van Dean Inge. Van dezelfde schrijver staat een hoofdstuk over ‘Vooruitgang’ in zijn ‘The Fall of Idols’, London 1940. Zie ook J. Chevalier, En Quoi Consiste le Progrès de l’Humanité? Paris, 1930.

Der Säkularisationsprozeß fng erst mit Condorcet an. Er faßte ihn noch in geistliche, wiewohl menschliche Begriffe. Französischer esprit ist eben eine ganz besondere Blume; mit freudigem Mut behauptet sie ihren Wert noch mitten im Niedergang der materiellen Bedingungen.

De secularisatie van de vooruitgang begon bij Condorcet. Hij zelf vatte het nog wel samen in geestelijke ter­men, zij het humanistisch gekleurd. Het Franse woord ‘esprit’ is al heel bijzonder: het kan zijn waarde bewijzen zowel in een tijd dat men opgewekt verder gaat, als ook wanneer de materiële omstandigheden achteruitgaan.

Die Franzosen von 1789 merkten wohl genau, daß die Schritte vorwärts, die sie „Fortschritt“ nannten, pluralistisch waren, daß es also viele Geister gab, die durch einen einzelnen Geist zusammengehalten wurden. Das Problem heute ist, daß man diese Unterscheidung vergessen hat.

De Fransen van 1789 waren zich n.1. bewust dat de stappen die zij ‘vooruitgang’ noemden, er vele waren, en dat daarom de vele geesten door één Geest samengehouden moesten worden. Maar nu is men dit onderscheid vergeten.

3

3

Wer heute über Fortschritt schreibt, merkt nicht einmal die erstaunliche Tatsache an, daß Condorcet in seinem ganzen Buch auch nicht einmal den Singular: der Fortschritt benutzt. Es heißt immer „les progrès“, auf der Titelseite wie auch im Text.

De mensen die van­ daag over vooruitgang schrijven, vermelden met geen woord het verbazingwekkende feit dat Condorcet in zijn hele boek niet één keer het woord ‘vooruitgang’ in het enkelvoud gebruikt. Het heet voortdurend ‘les progrès’, zowel op het titelblad als in de tekst.

Gegen diesen Plural von Verbesserungen kann niemand etwas haben.

Tegen dit meervoud van verbeteringen kan niemand wat inbrengen.

Die Bomben werden mit der Zeit immer besser. Aber diese Verbesserung bezeichnet doch nicht so etwas wie den Fortschritt.

De bommen functioneren telkens beter; maar al deze verbeteringen bepalen geenszins de vooruitgang.

Der Eine Fortschritt unser aller ist nur dann gesichert, wenn die zwar verbesserten Bomben nicht gebraucht werden müssen.

De ene vooruitgang van ons allen is alleen gewaarborgd als de bom­men, ondanks hun verbeteringen, toch niet gebruikt worden.

4

4

Von diesem NEIN zum Gebrauch der Apparaturen sagt Condorcet nichts, er es hielt es für selbstverständlich hielt, daß alle darin übereinstimmen. Er wollte das etablierte Prinzip des Einen Fortschritts in Kirche und Staat auf die Künste und Wissenschaften anwenden. Dies und dies allein war Thema seines Buches.

Over dit niet-gebruiken van onze eigen projectielen sprak Condorcet niet omdat hij het voor vanzelfsprekend hield dat we het daarover allemaal wel eens waren. Wat hij wilde, was het bestaande principe van vooruitgang in kerk en staat, toepassen en uitbreiden op het terrein van kunst en wetenschap. Uitslui­tend dat is het thema van zijn boek.

Es war seine Überzeugung, der Fortschritt könne jetzt, nachdem er Herz und Verstand einer Person gefördert hatte, ins Vielfache gesteigert werden. Während der Pilger vorher in einer stillstehenden Welt Fortschritt machte, erfanden die Franzosen die Kraft, an diesem Fortschritt unsere Umgebung, die Welt teilhaben zu lassen.

Zijn overtuiging was dat de vooruitgang, nadat die zich had meegedeeld aan hart en zinnen van de mens, nu ook vermenigvuldigd zou kunnen worden. Terwijl vroeger de pelgrim vorderingen maakte in een wereld die stil bleef staan, kregen de Fransen inzicht in onze mogelijk­heid deze vooruitgang aan onze omgeving, aan de wereld mee te delen.

„Fortschritte“ sind also der auf die Welt übertragene Fortschritt des Herzens!

Daarom zijn ‘vooruitgangen’ (mv.) niets anders dan de op de wereld overgedragen vooruitgang van het hart!

Und seine Feder schrieb aus diesem einfachen Grunde: der Übertragung eines gewonnenen Gutes auf ein neues Gebiet, immer den Plural „les progrès“ weil er eine bekannte Qualität einem äußeren Felde (er meinte alle Wissenschaften und Künste) teilhaftig werden lassen wollte. „Le génie“, schrieb er, „semble avoir plus que doublé ses forces“ (S. 151). Der Genius hat seine Energien mehr als verdoppelt.

Het was deze eenvoudige achtergrond: het overbrengen van een ver­worven goed op een nieuw gebied, waardoor Condorcet aldoor het meervoud ‘les progrès’ gebruikte, en hij bedoelde daarmee elk terrein van wetenschap en kunst. ‘Le génie’, zo schreef hij, ‘semble avoir plus que doublé ses forces’. Het genie zal zijn krachten meer dan verdubbeld zien.
Waarom? Omdat het op de trage wereld aanstekelijk werkt en die meeneemt in zijd eigen beweging!

III

III

1

1

Die englische Sprache hat diese französische Auffassung des Fortschritts, der in der Mehrzahl auf neue Felder erstreckt wird, nicht mitgemacht. Die Unterscheidung zwischen dem in der christlichen Zeitrechnung bestehenden Fortschritt der Seele und les progrès in der Mehrzahl als Anwendung der Idee auf die neuen Felder der Künste und Wissenschaften, ist im Englischen durch einer nicht eben seltenen Zweideutigkeit verwischt.

De Engelse taal heeft deze Franse opvatting van meervoudige vooruitgang vanwege de overdracht op andere gebieden, niet meegemaakt. Het onderscheid tussen de vooruitgang van de ziel, zoals het christelijke tijdvak die had laten zien, en de vooruitgang, verveelvuldigd door het toepas­sen van deze gedachte op de nieuwe gebieden van kunst en wetenschappen, werd door een tweeslachtigheid in het Engels teniet gedaan; dat gebeurt vaker.

Die englischen Übersetzer Condorcets und die Große Weltausstellung im Crystal Palace in London und das Chicago Century of Progress gebrauchten alle den Singular und vermischten also religiöses Original und die technischen Anwendungen auf ein ganz und gar unheiliges Allerlei.

De Engelse vertalers van Condorcet, de grote wereldtentoonstelling in het Crystal Palace in Londen, en de ‘eeuw van de vooruitgang’ in Chicago, benut­ten alle het enkelvoud ‘vooruitgang’ en vermengen daardoor het gelovige origineel met de latere technische toepassingen tot één onzalig mengelmoes27.

2

2

Am Ende dieser Periode ist unsre Wachsamkeit so eingeschläfert, daß man sich gewöhnlich um den fundamentalen Unterschied zwischen Singular und Plural nicht mehr kümmert. Auch der Leser könnte – fürchte ich – meine Unterscheidung als reine Pedanterie verspotten.

Daar wij aan het eind van deze periode staan, is ons onderscheidingsvermogen zo afgestompt dat we ons gewoonlijk om dit fundamentele verschil tussen enkelvoud en meervoud niet meer bekommeren. Ik vrees dat de lezer het maken van dit onderscheid pedant zou kunnen vinden en er zich aan ergeren.

Kann er aber übersehen, daß aller „Fortschritt“ beim Torpedoschießen, Kanonenschießen, Zerstören nur Fortschritte in besonderen Feldern sind, die für den Menschen inmitten all dieses Vorankommens dem Selberfortschreiten zuvorkommen? Denn Fortschritte gewährleisten nicht sicher schon Fortschritt. Sie mögen ihn begleiten und verschönern.

Maar kan hij inzien dat elke ‘vooruit­gang’ in torpedobouw, in schieten, in vernietiging, vooruitgan­gen zijn op afzonderlijke terreinen en dat ze de mensen wel eens in de weg zouden kunnen staan om temidden van al deze verbe­teringen zelf ‘vooruit te gaan’? Veel vormen van vooruitgang zijn nog geen garantie voor de vooruitgang. Ze kunnen haar begeleiden of verfraaien.

3

3

Der Fortschritt muß erst gesichert sein, ehe wir ihn auf die vielen technischen Erweiterungen anwenden können.

Maar we moeten eerst de vooruitgang zeker gesteld hebben voor we haar kunnen toepassen op de technische verbeteringen.

Die große Idee des menschlichen Fortschritts wird nicht von 101 000 Fortschritten in speziellen Wissenschaften oder Apparaturen verbürgt, sie haben schließlich jetzt zur schnellsten und intensivsten Zerstörung der ganzen Zivilisation geführt.

De grote gedachte van de menselijke vooruitgang wordt niet gewaarborgd door 101000 verbete­ringen op het terrein van de wetenschap omdat die in onze tijd geleid hebben tot de snelste en efficiëntste vernietiging van een hele beschaving.

Wenn wir den Fortschritt von Feudalstaat zu modernem Staat verstehen wollen, reicht es nicht nach Äthiopien, Nepal, Paraguay und Liberia zu gucken, obwohl sie sich alle für modern halten. Ich muß es aus anderer Quelle wissen, daß sie mir von diesem Fortschritt, obwohl sie privilegierte moderne Staaten sind, nichts verraten. Sie sind bloß Anwendungen des Prinzips, das in der Mitte der modernen Geschichte errichtet und auf diese Gebiete an der Peripherie einfach ausgedehnt wurde.

Als we de vooruitgang van de feodale staat tot de moderne staat willen verstaan, heeft het geen zin te kijken naar staten als Ethiopië, Nepal, Paraguay en Liberia, hoewel ze zich ‘modern’ noemen. Ik moet uit andere bron weten dat deze, al kregen ze het voorrecht ‘moderne staat’ te heten, in werkelijkheid mij deze vooruitgang niet laten zien. Ze zijn de toepassing van een principe dat men midden in de moderne geschiedenis opgesteld heeft en simpelweg naar de randgebieden heeft uitgebreid.

IV

IV

1

1

Hier ein einfaches Beispiel für das Prinzip des Fortschritts: der Rückzug der einzelnen Götter in der Antike.

Een eenvoudig voorbeeld van het principe van de vooruitgang. In de oudheid namen de afzonderlijke goden aan betekenis af.

Sie litt unter dem Ruf: Immer größere, immer bessere Götter! Kaum war der Tempel für einen Gott gebaut, verursachte schon ein neues nationales Unglück, daß man Millionen für den Tempel eines anderen, neueren Gottes ausgab. Und die neuen waren immer ganz rücksichtslos gegen die alten Götter und warfen sie in den Tartaros hinab.

De hele oudheid leed onder de schreeuw: grotere en betere goden! Nauwelijks was er een tempel voor een god gebouwd of een nieuwe nationale catastrofe maakte het nodig nog een paar miljoen uit te geven voor de tempel van een andere, nieuwere god. En deze nieuwe goden waren altijd tamelijk onbarmhartig jegens de oude en wierpen ze in de Tartarus.

2

2

Diese unaufhörliche „Peristaltik“ war alles andere als Fortschritt. Es war eine aussichtlose Verfolgung. Für den wirklichen Fortschritt bedurfte es eines bestimmten Wechsels der Geistesart in dieser Sache mit den Göttern.

Deze onophou­delijke ‘peristaltiek’ was allesbehalve vooruitgang. Het was een jacht op wilde ganzen. De geest moest eerst definitief veranderd zijn, eerder kon het niet komen tot een vooruitgang inzake ‘góden’.

Die Welt kam erst zur Ruhe, als Gott als der Einzelne, Einzige ein für allemal anerkannt ward.

De wereld kwam pas tot rust toen GOD erkend was als alleen en enig, nu en voor altijd.

3

3

Ein uns näheres Beispiel ist die Ehe. Die Muslime dürfen zwei oder mehr Frauen heiraten. Das verhindert den Fortschritt der Frau. Sie weiß nicht, ob sie die Frau im vollen Sinne des Wortes bleiben wird. Sie muß daher tatsächlichen Rückschritt befürchten.

Een ander voorbeeld dat ons wat nader ligt, is het huwelijk. Een moslim mag twee of meer vrouwen trouwen. Maar dat belem­mert de vooruitgang van zijn vrouw. Ze weet immers niet of ze zijn vrouw, in de volle zin van het woord, blijven zal. Daarom moet ze in feite aldoor bang zijn voor een terugval.

Deshalb ist die Muslim-Ehe nicht fortschrittlich. Sie gibt keine Kraft für neue Aufgaben frei, weder für sie noch für ihn. Er ist immer noch dahinter her, eine noch schönere Frau zu fnden. Hoffnungen und Ängste von wegen des endgültigen Charakters ihrer Verbindung schaden ihrem Status als Verheiratete.

Daarom is het mohammedaanse huwelijk niet progressief. Er komen daar geen krachten vrij voor nieuwe opgaven, noch voor hem, noch voor haar. Hij jaagt nog steeds de droom na van een nog mooi­ere vrouw. Hoop en vrees aangaande het definitieve karakter van hun verbintenis drijven de spot met hun huwelijkse staat.

4

4

Die beiden Beispiele zeigen die Gesetze, auf denen Fortschritt beruht.

Deze beide voorbeelden maken ons duidelijk op welke wetten de vooruitgang berust.

Er muß ausdrücklich sein. Zyklen geschehen uns wie die Jahreszeiten. Aber Fortschritt erfordert entschlossene Hingabe durch ausdrückliches Erklären.

Een vooruitgang moet expliciet uitge­sproken worden. De cyclussen komen over ons als de jaargetij­den. Maar de vooruitgang verlangt dat we haar nadrukkelijk in woorden uitspreken.

Geben wir den Junggesellenstatus nicht auf, können wir nicht den Fortschritt zum Status des Verheirateten nicht erlangen.

Als wij ons vrijgezellenbestaan niet opge­ven kunnen we niet ‘voortschrijden’ naar het huwelijk.

Das ist der Unterschied zwischen Zyklus und Fortschritt – auf den Zykluas starren wir als auf einen äußeren Mythos, der Fortschritt ist ein Akt unseres schöpferischen Glaubens.

Dat is het verschil tussen cyclus en huwelijk. De cyclus is een mythisch gebeuren buiten ons om waar we naar kijken, maar vooruitgang is een daad van ons scheppend geloof waarop we ons vastleg­gen!

Wer neu in die Vereinigten Staaten kommt, schreibt durch diesen Akt seine ganze Vergangenheit um. Nehmen Sie einen Europäer, der in Europa von

Iemand die immigreert in de USA herschrijft door deze stap zijn hele verleden. Neem b.v. een Europeaan die in Europa

einer bestimmten Zukunft, von Karriere, einem Haus, das er bauen will usw. träumte. Dann kommt er in die Vereinigten Staaten. Da werden seine Zukunftsträume Vergangenheit.

van een bepaalde toekomst droomde, een carrière, een huis dat hij zich wilde bouwen en nog veel meer. Later komt hij in de USA. Dan worden door deze stap zijn dromen tot verleden tijd.

So beschreibt man den Fortschritt am besten: daß sogar die gestern erschaute Zukunft jetzt Element der Vergangenheit ist. Jetzt werden die in Europa unterhaltenen Zukunftsvisionen als Dünger für das amerikanische Wirkungsfeld untergepfügt.

Dat is de beste omschrijving van vooruitgang: dat zelfs de toe­komst die men gisteren voor ogen had, een stukje verleden is geworden. Zijn beelden van de toekomst die hij in Europa opdeed, worden nu als mest op zijn Amerikaanse akker omgeploegd.

Der Fortschritt hängt an unserer Kraft, selber das gestern noch in weiter Zukunft Liegende „Vergangenheit“ nennen.

De vooruitgang hangt dus af van onze macht zelfs het beeld dat ons gisteren nog voorkwam als verre toekomst, de naam ‘verleden’ te geven.

Diese Einsicht hat ein Professor aus Genf in einer geistvollen Nachricht an seine Freunde 1940 ausgedrückt: „Grüße von diesem europäischen Kontinent, der eine ruhmreiche Zukunft hinter sich hat.“ Sein Scherz enthüllt eine tiefe Einsicht. Dem Fortschritt müssen wir uns angeloben!

Dit inzicht heeft een professor uit Genève eens in een geestig schrijven aan zijn vrienden in 1940 zó uitgedrukt: ‘Groeten van dit Europese continent dat een roemrijke toekomst achter zich heeft.’ Zijn scherts onthult een diep inzicht. De vooruitgang moeten we onszelf plechtig belo­ven!

V

V

1

1

Die ausdrückliche Taufe einer Tat, das ausdrückliche Beerdigen der Vergangenheit, klar gefaßte Hingabe und einzigartige Antwort sind die Voraussetzungen des Fortschritts.

Het uitdrukkelijk dopen van een zekere daad, een uitdruk­kelijk begraven van het verleden, een bepaalde verplichting, een ondubbelzinnig antwoord: dat zijn de voorwaarden van vooruitgang.

Solange man noch nicht gesagt hat: So soll es sein, mag man schlafen, essen, zusammen arbeiten, und ist doch noch durchaus nicht verheiratet. Die Möglichkeiten, es anders zu machen, sind nicht durchschnitten.

Zolang mensen het niet hebben uitgesproken, mogen ze samen eten, slapen, werken: ze zijn toch niet getrouwd. Ze hebben de mogelijkheden tot anders handelen nog niet afgesneden.

Die Einsicht in die wirkliche Geschichte des Fortschritts ist nun geschärft: von Condorcet zur Ausstellung im Crystal Palace 1850 betrachtete man die Fortschritte in Künsten und Wissenschaften als Ausweitung des Fortschritts des ganzen Menschen auf weitere Felder. Um 1850 wurden dann diese Anwendungen zum einzig als Fortschritt Angesehenen; die eigentliche Mitte fel in sich zusammen.

We hebben nu een belangrijk inzicht gewonnen in de werkelijke geschiedenis van de vooruitgang.
Van Condorcet tot de tentoonstelling in het Crystal Palace in 1850 zag men de vooruitgang van kunst en wetenschap als een uitbreiding van de vooruitgang van de hele mens op nieuwe toe­passingsgebieden. Sinds 1850 zag men in deze toepassingen de enige vooruitgang, het middelpunt was verdwenen.

Und damit vergaß die Seele ihr Gelöbnis. Sie vergaß den Unterschied von zufällig und ausdrücklich!

En daar­mee vergat de ziel haar gelofte. Ze vergat het onderscheid tus­sen toevallig en uitdrukkelijk!

2

2

Dieses Jahrhundert nach 1850 war das erste, das eine regelrechte Methode erfand, Erfndungen zu befördern, von daher kam die Idee, den Fortschritt lediglich durch die erfndende Intelligenz der Menschen zu organisieren, zu automatisieren.

Deze eeuw sinds 1850, heeft voor het eerst een methode ont­wikkeld om uitvindingen te stimuleren, en van daaruit kwam men op de gedachte van een georganiseerde automatische vooruitgang, uitsluitend gegarandeerd door de inventieve intel­ligentie van de mens.

Von zarten, menschlichen Herzen, die zu sterben bereit waren und zu Gottes Geburtsstätten wurden hing ursprünglich in christlicher Sicht der Fortschritt ab; eben das Herz als unzuverlässiges Ärgernis verwirft die tod- und leblose Maschinerie der modernen „Fortschritte“.

De oorspronkelijke, uit christelijk inzicht ontstane vooruitgang was afhankelijk van gebrekkige, maar levende harten die bereid waren te sterven en te worden tot plaatsen waar God geboren kon worden; de machinerie van de moderne vooruitgang die geen sterven en geen leven kent, ver­werpt op logische gronden het hart als een onbetrouwbare bron van ergernis.

Der Konstrukteur eines mechanischen Herzens stand für Millionen Amerikaner als Held da.

De uitvinder van een kunstmatig hart is voor mil­joenen Amerikanen zo ongeveer een halfgod.

3

3

Nun wissen wir ja schon, daß ein Aspekt des menschlichen Lebens immer dann, wenn er den Anspruch auf Todlosigkeit erhebt, zum Mythos wird. Das Lieblingssymbol des Mythos vom automatischen Fortschritt ist die gerade Linie gewesen, die das ungebrochene Vordringen in eine Richtung ohne bestimmten Anfang oder bestimmtes Ende darstellt.

Nu weten we reeds dat een opvatting van het menselijk leven tot mythe wordt wanneer ze pretendeert onsterfelijk te zijn. Het lievelingssymbool van de mythe van de automatische vooruit­gang was een rechte lijn, die een ongebroken vooruitgang in een zekere richting voorstelde maar zonder bepaald begin of een bepaald einde.

Aber wie ein verlorener Mensch wohl versucht, immer geradeaus zu gehen, in Wirklichkeit aber im Kreis geht, so geht es dem vermeintlich linearen Fortschritt, der die Orientierung mit dem christlichen Kompaß zu Anfang und Ende hin von sich weist: unvorsichtig fällt er in die Falle der kreisförmigen Wiederkehr, des Fluches des Heiden. Der Glaube an einen automatischen Fortschritt hält ihn also gerade auf.

Maar net als een verdwaald mens, die meent rechtuit te gaan maar in werkelijkheid in een kringetje rond loopt, zo vervalt ook de vermeende rechtlijnige vooruitgang, die een oriëntering op begin of einde zoals het christelijke kom­ pas aanbood, verwerpt, ongemerkt in de sleur van een kring­vormige herhaling en daarmee in de vloek van het heidendom. Het geloof in een automatische vooruitgang brengt die vooruit­gang zelf tot stilstand.

4

4

Tatsächlich wäre es ein Fehler, alle Wiederholung als schlecht anzusehen. Das Leben selbst beruht auf einer bestimmten Balance zwischen wiederkehrenden und neuen Prozessen; die ersteren sind unser feststehendes investiertes Kapitel, letztere sind das freie Gebiet der Wahl, der Auswahl, des Wechsels in jedem gegebenen Augenblick. Würden die Errungenschaften der Vergangenheit nicht dauernd reproduziert, gleichzeitig mit den frischen Schöpfungen der Gegenwart, gäbe es nur Mutation ohne ansammelndes Wachstum jeglicher Art.52

Het zou zeker onjuist zijn elke herhaling voor iets verkeerds te houden. Het leven zelf berust op een zeker evenwicht tussen terugkerende en nieuwe processen; de eerste vormen onze vaste kapitaalbelegging, de laatste onze vrije marge van keuze, voorkeur, verandering op eik moment. Als het in het verleden bereikte niet voortdurend herhaald werd samen met dat wat we nu nieuw tot stand brengen, dan zouden er alleen maar veranderingen zijn zonder enige toenemende groei28.

Aber es ist die natürliche Tendenz des sich selbst überlassenen Lebens, sich von der Anfangskraft zur Routine hin immer mehr zu entspannen, und dadurch die Balance zwischen Vergangenheit und Zukunft, Wiederkehr und Erneuerung durcheinanderzubringen. Darum ist die Meinung, der Fortschritt käme automatisch, so trügerisch.

Maar de natuurlijke tendens van het aan zichzelf overgelaten leven is, van de initiatieven naar routine af te zakken en daardoor het evenwicht tussen verleden en toekomst, tussen herhaling en vernieuwing te verstoren. Dat is de reden waarom de gedachte van een automatische vooruitgang bedriegt.

Jede Gruppe der Gesellschaft neigt schon aus bloßer Trägheit dazu, einfach weiterzumachen und immer mehr von dem zu verlangen, was das Herz verlangt – kürzere Arbeitsstunden, höhere Gewinne, berufiche Privilegien, Vorteile eines Teils des Ganzen, festgesetzte Methoden. Aber „mehr von demselben“ heißt auch, daß man in eine Spur gerät, einen Teufelskreis, weil doch quantitative Expansion immer qualitative Wiederholung heißt. Spurrillen trennen uns voneinander und schneiden uns von der Zukunft ab.

Elke maatschap­pelijke groepering neigt op grond van de wet van de traagheid er toe ‘op de ingeslagen weg verder te gaan’ en steeds méér te eisen van wat ze op dat moment begeerlijk vindt: kortere werktijd, hoger loon, beroepsprivileges, ondersteuning van groepsbelan­gen, deugdelijke methoden. Maar steeds méér van ‘hetzelfde’ betekent in een tredmolen terechtkomen, in een vicieuze cirkel, want kwantitatieve uitbreiding betekent kwalitatieve herhaling. Alle tredmolens scheiden ons van elkaar en snijden ons van de toekomst af.

Und wenn das Leben seine Einheit und Zukunft verloren hat, wenn es zergliedert und in der Vergangenheit gefangengehalten wird, ist es tot.53

En als het leven eenheid en toekomst verliest, als het gevangen gehouden wordt in het verleden, is het dood.

52 Vgl. Out of Revolution, S. 464f.

28. Verg. Out of Revolution. blz. 464w.

53 Merkwürdig, daß die Idee des säkularen Fortschritts die charakteristischen Züge des Heidentums wiederholt, nämlich Geteiltheit und zyklische Wiederholung.

27. De filologen hebben de kloof tussen enkelvoud en meervoud in de betekenis van het woord Vooruitgang genegeerd, b.v. Graf, ‘Saeculum’, 1953.

Es ist interessant zu sehen, wie die Idee des weltlichen Fortschritts die charakteristischen Züge des Heidentums wiederholt: Zerspaltung und zyklische Wiederholung.

Het is belangwekkend te zien hoe de idee van de wereldlijke vooruit­gang de karakteristieke trekken van het heidendom vertoont: verdeeldheid en cyclische herhaling.

VI

VI

1

1

Daß die Zivilisation wirklich stetig voran und aufwärts, gewissermaßen wie nach einer mechanischen Formel, geschritten sei, ist zu durchsichtig pure Mythe, als daß sie für eine realistische Beobachtung der Geschichte taugte.

Dat de beschaving zich werkelijk voorwaarts en omhoog beweegt, overeenkomstig een mathematische formule, is onge­twijfeld voor iedereen die de geschiedenis realistisch bekijkt een fabeltje.

So schlug Benedetto Croce, weil er doch gravierende Rückschritte einräumen mußte, vor, die Geschichte als Spirale aufwärts zu verstehen, in der zwar Niedergang vorkommt, aber nur, um von einem höheren Aufstieg gefolgt zu werden. Aber Fortschritt in Form einer Spirale ist immer noch automatischer Fortschritt, um geschaffen zu werden, nicht von Dir oder mir abhängig. Er meidet das durch unsere Herzen führende Kreuz, in unvorhersehbarer Gestalt, ohne berechenbare Kurve.

Daarom heeft Benedetto Croce, in een compromis met het inzicht omtrent ernstige regressies, voor de geschiedenis het beeld van een opwaartse spiraal voorgesteld, waarin weliswaar ook neergangen voorkomen, maar die worden afgelost door een weer hogere opgang. Maar vooruitgang in spiralen is toch altijd nog automatische vooruitgang omdat ze niet afhankelijk is van jou of mij om ze teweeg te brengen. Ze sluit het kruis uit dat door onze harten gaat, zonder voorspelbare curve in welke vorm dan ook.

2

2

Die Spirale ist von vielen Mitgliedern akademischer Berufe als letztendlich gültig angenommen worden.

In academische kringen wordt door velen de spiraal geac­cepteerd als het hoogst mogelijke inzicht.

„Das Leben reist aufwärts in Spiralen“, sagt John Dewey.54 „Alle Evolution schreitet in aufsteigender Spirale voran“, ist ein anderer, jüngerer Satz eines guten Mannes.55

Het leven beweegt zich opwaarts in spiralen’, vertelt John Dewey ons29. ‘Elke ont­ wikkeling schrijdt voort in een opgaande spriraal’, zei onlangs een vakbekwaam man30.

Diese Äußerungen bewahrheiten die alte Spruchweisheit, man brauche zum Regieren der Welt wenig Grips. Denn dieses mit allem Pomp befürwortete „Symbol“ der Spirale erfüllt den ihm von den Befürwortern beigemessenen Zweck nicht im geringsten.56

Deze uitspraken vormen een goed bewijs voor het oude gezegde dat je de wereld kunt regeren met heel weinig hersens. Want dit plechtig aangeroepen symbool vervult in geen enkel opzicht het doel dat zijn eigen advocaten hem toekennen.
Een onzinnig voorbeeld uit de religieuze literatuur: ‘Men heeft het religieuze leven vergeleken met een wenteltrap, waarop men in een kring voortgaat en altijd weer op dezelfde plaats, maar dan op grotere hoogte of diepte, uitkomt.’ Hier treedt in de verdubbeling ‘hoogte’ of ‘diepte’ aan de dag dat het een inadequate vergelij­king is31.

Sie haben es wohl niemals selber analysiert. Sie haben die Spirale als Symbol ausgesucht, weil sie die christliche Idee von Fortschritt, die heidnische von Zyklen, die historischen oder persönlichen Erfahrungen fnsterer Zeitalter, Kriege, Depressionen, Verbrechen usw. vor Augen hatten.

Ze zullen het wel nooit nauwkeurig onderzocht heb­ben. Tenslotte hebben ze de spiraal als hun symbool gekozen omdat ze voor zich hadden: de christelijke vooruitgangs­gedachte, de heidense voorstelling van cyclische herhaling en de historische of persoonlijke ervaringen van duistere tijden als oorlogen, depressies, misdaad enz.

Es gibt Rückschläge; es gibt Vorankommen; das Leben kehrt unablässig wieder. Das sind die drei Tatsachen.

De drie realiteiten die wij kennen zijn: dat terugslagen voorkomen, dat vooruitgang geboekt wordt en dat het leven altijd terugkeert.

3

3

54 Dieser Satz ist Motto zu seinen Living Thoughts of Thomas Jefferson, New York, 1940

29. Deze zin is zijn motto bij de ‘Living Thoughts of Thomas Jefferson’, New York, 1940.

55 Julius Stenzel, Studien zur Platonischen Dialektik, Leipzig, 1931, S. 171

30. Julius Stenzel, Studiën zur platonischen Dialektik, Leipzig, 1931, blz. 171.

56 Hier ein unsinniges Beispiel aus der religiösen Literatur: „Man hat das religiöse Leben mit einer Wendeltreppe verglichen, auf der man im Kreise herumgeht und immer wiederauf derselben Stelle, nur auf größeren Höhen oder Tiefen ankommt.“ Hier liegt in der Verdoppelung „Höhen“ oder „Tiefen“ die Unangemessenheit des Vergleichs am Tage. Zitat aus Maisie Spens, Those Things Which Cannot Be Shaken, London, 1944, S. 39

31. Maisie Spens, Those Things Which Cannot Be Shaken, London, 1944, blz. 39

Übermittelt die Spirale alle drei? Nicht, daß ich wüßte.

Geeft het symbool van de spiraal ons deze drie feiten? Ik zie daar niets van.

Ein Verbrechen geschieht, der Wahnsinn einer ganzen Nation dreht die Uhr zurück, der Fall ist so tief, daß wir ein Minimum an Anstand wiederherstellen müssen, weit weniger, als vorher erreicht war. Wir können i im Prozeß der Wiederherstellung des verlorenen Maßes an allgemeinem Anstand höher steigen und endlich auch zu neuen Höhen gelangen, das geschieht aber nicht, wenn wir nicht erst den tiefen Fall eingestanden haben.

Een misdaad, een geestesziekte van een hele natie zet de klok terug en de val is zo diep dat we genoodzaakt zijn een minimum aan beschaving te herstellen, veel minder dan wij daarvoor hadden. Op onze weg, het verloren niveau van algemeen behoorlijk gedrag weer te herstellen, kunnen we mis­schien nog weer hoger klimmen en een nieuw hoogtepunt bereiken; maar dat kan niet gebeuren tenzij we eerst erkennen hoe diep we gevallen zijn.

Das wollen sich die Benedetto Croces ersparen. Daher die Komik der Spirale.

Dat willen de Benedetto Croces zich besparen. Vandaar dat het beeld van de spiraal komisch werkt.

4

4

Der Fortschritt schließt mithin folgende Schritte ein:

Vooruitgang nu, omvat de volgende stappen:

1. Ein gewisses Maß an allgemeinem Anstand gilt für einige Zeit als „natürlich“.

1. Een zeker niveau van algemene beschaving wordt voor een bepaalde tijd als ‘natuurlijk’ aangenomen.

2. Uns erschüttert der Rückfall in Barbarei, ein einzelner oder eine Gruppe hebt alle Grundsätze auf, die bisher als sicher galten und nun bedroht sind.

2. De terugval in het barbarendom, het opzij zetten van alle waarden door een enkeling of een groep, verbijstert ons. Waarden, die men tot nu toe voor vaststaand hield, worden bedreigd.

3. Wir überprüfen, was uns Menschen ausmacht. Da wir den tiefen Fall nicht verstehen, graben wir tiefer nach dem Geheimnis unserer Natur. Und finden ein Leck in der früheren Auffassung von Gerechtigkeit.

3. We bekijken onze menselijke situatie. Niet in staat zo’n diepe val te begrijpen, proberen we dieper in het mysterie van ons eigen wezen door te dringen. We vinden een leemte in onze vroegere opvattingen van gerechtigheid.

4. Der nächste Friede nach dem Fall spiegelt eine vollständigere Einsicht in die wahre Natur des Menschen. Sie organisiert uns nun so, daß wir nächstesmal weniger tief fallen.

4. De volgende vrede na de val weerspiegelt een dieper inzicht in de ware aard van de mens. Zij brengt in ons een houding teweeg, waardoor we de volgende keer minder diep vallen.

VII

VII

1

1

Fortschritt kann also negativ ausgedrückt werden.

Dan echter zou men de vooruitgang ook negatief kunnen aan­ geven.

Er bedeutet, daß wir immer mehr zu dem wahren Menschen werden, den unser Schöpfer ins Leben gerufen hat, und auf diese Antwort hin nicht abfallen oder niederfallen. An Fortschritt glaube ich in dem Sinne, daß ich glaube, jedes Jahrhundert unserer Zeitrechnung sei immer weniger vollständig gefallen und der Mensch sei immer natürlicher und vollständiger das geworden, zu dem er von Anfang an bestimmt ist.

Ze betekent voor ons meer en meer de ware mens te worden die onze Schepper in het leven roept en niet van onze verantwoordelijkheid in deze taak af te vallen. Mijn geloof aan de vooruitgang bestaat in de overtuiging dat elke eeuw van onze tijdrekening steeds minder afgevallen is en dat de mens steeds natuurlijker is geworden, telkens meer in overeenstemming met wat hij van het begin af zou zijn.

Während „Evolution“ so tut, als zögen wir uns am eigenen Schopf aus dem Sumpf, läßt uns der Fortschritt mehr und mehr in der Handfäche unseres Schöpfers verbleiben, und erwirkt, daß wir immer weniger aus seiner Hand fallen.

Terwijl de ‘evolutie’ ons wil leren hoe we ons aan onze eigen haren omhoog kunnen trekken, brengt de vooruitgang ons steeds meer in de hand van onze Schepper en laat ons steeds minder uit zijn hand vallen.

2

2

Die Spirale als Symbol ist in der schlangenartigen Einrollung nutzlos, weil sie einen Kompromiß zwischen nieder- und aufwärtsweisender Schau versucht. Sie gibt vor, diese zu versöhnen, tut in Wirklichkeit aber beiden Unrecht. Sie läßt nämlich die Erfahrungen, die wirklichen Erfahrungen aus, die erst zur Suche nach einem Symbol führen.

Het symbool van de spiraal met zijn teruggaande beweging als van een slang, is nutteloos omdat het probeert een compromis te sluiten tussen de neergaande en de opgaande visie. Het spie­gelt ons voor die te kunnen verenigen, maar doet in werkelijk­heid aan beide onrecht. Het laat juist de ervaring weg die ons aanleiding gaf naar een symbool te zoeken.

Hier also die Einwände gegen die Spirale:

Dit zijn de bezwaren tegen het symbool van de spiraal:

1. Schon das Fassen des Begriffs Fortschritt setzt die größte Höhe unserer Bestimmung, wir haben sonst gar keinen Maßstab für ein einzelnes Ereignis. Die Spirale geht aber in einen leeren Raum hinauf, der sich keiner bekannten Gegebenheit oder bekanntem Wert vergleicht. Der Raum hat keine „Höhe“ in irgend qualitativem Sinne dieses Wortes.

1. We hebben de grootste hoogte van onze bestemming al bereikt als we de uitdrukking vooruitgang gebruiken want zonder dat zouden we de afzonderlijke ogenblikken nergens aan kunnen meten. Maar de spiraal staat in een lege ruimte en laat zich met geen enkel bekend feit of bepaalde waarde vergelijken. De ruimte zelf heeft geen ‘hoogte’ in de kwalita­tieve betekenis van het woord.

2. Die zu der Spiralidee führenden Geschichtstatsachen zeigen wirklichen Verlust an Niveau, wirklichen Fall oder Rückfälle. Die Spirale gibt nun vor, ein solcher Niveauverlust sie überhaupt nicht zu beobachten. Und betäubt also unsere Wachsamkeit.

2. De gebeurtenissen in de geschiedenis die aanleiding gaven tot de gedachte aan een spiraal, laten in feite hoogteverlies, werkelijke val of terugval zien. De spiraal is erop gericht dat men zo’n hoogteverlies niet merkt en daardoor verslapt ze / onze waakzaamheid.

3. Skeptischen Zuschauern der Geschichte kommt die Spirale gerade recht, die sich entschlossen haben, von außen ein Schauspiel zu betrachten und nicht an Marter und Sieg der Geschichte selber teilzunehmen, ein Beispiel ist Santayana. Solch ein Geist möchte eine Formel haben.

3. De spiraal dient als troost voor de sceptische toeschouwer van de geschiedenis die zich voorgenomen heeft het schouw­spel van buitenaf te bekijken en geen verlangen koestert aan lijden of overwinning van de geschiedenis deel te nemen. Zo’n geest beschikt graag over een formule.

4. Die Vorstellung der Spirale bereitet den nächsten Fall vor, weil sie die Haltung des Von-außen-guckens vielen nahelegt: denn Mangel an Teilnahme von seiten der Skeptiker schwächt den Fortschritt.

4. Doordat de spiraal velen wijs maakt dat ze het schouwspel van buitenaf kunnen bekijken, bereidt ze de volgende terug­ val voor, want het gebrek aan deelname van de zijde der sceptisci verzwakt de vooruitgang.

3

3

Der Mensch ist nicht geschaffen, den Fortschrittsprozeß zu „wissen“; er darf an ihn glauben. Das Urböse der Schlange ist es durcheinanderzubringen, was wir wissen können und was wir glauben. Die Spirale ist, sozusagen im taxidermischen Status, diese Schlange selber.

De mens is niet geschapen om de wegen der geschiedenis te ‘kennen’; het is hem alleen toegestaan er in te geloven. De hoofdondeugd van de slang is, tussen dat wat we weten kunnen en dat wat we geloven, verwarring te stichten. De spiraal is de slang zelf, in haar opgestopte toestand, bij wijze van spreken.

Daß der Zuschauerverstand das bedeutungslose Symbol wählt, beweist, daß jeder Preis für den Stolz gezahlt wird, in der großen Schau der Geschichte bloß Zuschauer zu sein.

De spiraal drukt n.1. in het industrie-tijdperk precies uit wat de Egyptenaren in de slang zagen. Dat de toeschouwersgeest dit betekenisloze symbool kiest, kan slechts bewijzen dat we bereid zijn elke prijs te betalen voor onze trots slechts toeschouwers te zijn bij de grote wereldshow die geschiedenis heet.

Keinesfalls ist die Geschichte eine Spirale. Keinesfalls ist der Mensch ein Zuschauer der Geschichte.

Onder geen enkele omstandigheid is de geschiedenis een spiraal en onder geen enkele omstandigheid is de mens een toeschouwer van de geschiedenis.

4

4

Nun ist zu sehen, warum das Menschenleben weder linear noch spiralförmig, sondern kreuzförmig sein muß. Die Zukunft steht nicht automatisch offen; sie muß durch den inneren Tod und die Erneuerung wieder-eröffnet werden.

We kunnen nu zien waarom het menselijk leven noch lineair, noch in spiralen verlopen kan, maar alleen kruisvormig. De toe­komst staat niet automatisch open; ze moet heropend worden door onze eigen innerlijke dood en vernieuwing.

Nicht stetige Bewegung in einer Richtung, sondern dauerndes Justieren der Richtung, Durchbrechen alter Spuren – das ist die Formel für den Fortschritt. Alle Routine, alle zweitrangigen Lebensformen, sogar alle Leibesorgane müssen verfallen, wenn sie nicht dienen, wenn sie nicht wieder durch das Wachstum eines neuen Blattes, das Hervorbrechen einer neuen Blüte, durch

Niet de gesta­dige beweging in één richting, maar steeds opnieuw heroriën­tering en doorbreking van oude gewoontes zijn het kenmerk van vooruitgang. Alle routine, alle secundaire levensvormen, ja zelfs alle organen van het lichaam vervallen als ze niet in dienst staan van en ontsloten worden door de groei van een nieuw blad, het openbarsten van een nieuwe bloemknop, door

den einen Schritt ins Unbekannte und Unwahrscheinlich, was wir erfahren, wenn wir uns fragen, wo unser Herz ist, aufgeschlüsselt werden

een stap in het onbekende en onwaarschijnlijke dat we ervaren als we ons afvra­gen waar ons hart zich in werkelijkheid bevindt.

Das Christentum ist die Kraft, Zyklen zu öffnen und zu schließen; eben darum ist es selber eben nicht zyklisch, sondern kann viele Zyklen und Perioden, Spiralen und Linien enthalten.

Het christendom is de macht cyclussen te openen en te sluiten, daarom is het zelf niet cyclisch maar in staat om cyclussen en perioden, spiralen en lijnen te omvatten.

6 Wissenschaft und die christliche Zeitrechnung?

Natuurwetenschap en de christelijke tijdrekening

I

I

1

1

Vorstehende Erörterung ist an den Wissenschaften zu illustrieren, die allgemein als das triumphalste Beispiel modernen Fortschritts zitiert werden. Fortschritt ist das Lebensblut der Wissenschaft.

De voorgaande discussie kan verduidelijkt worden aan de hand van de wetenschappen, die men gewoonlijk beschouwt als de meest grootse voorbeelden van de vooruitgang. Vooruitgang is inderdaad het levenssap van de wetenschap, want de weten­schap heeft in onze tijd magie en bijgeloof vervangen.

Aber die Wissenschaft hat in unserer Zeitrechnung Magie und Aberglaube nur darum ersetzen können, weil sie vom Christentum dessen Glauben an den Fortschritt geerbt und die Kraft geerbt hat, gegen die Teufelskreise geistiger Verhaltensweise für eine offene Zukunft zu kämpfen, die Kraft, durch Leiden den Sinn zu ändern.

En wel, doordat ze van het christendom het geloof in de vooruitgang erfde en diens macht om tegen de vicieuze cirkel van bestaande denkgewoontes in, te vechten voor een open toekomst, de macht, onze geest door lijden te veranderen.

2

2

Nicht nur Laien, auch allzuviele Experten halten den wissenschaftlichen Fortschritt trugschlüssig für linear, als wäre er einfach die Anwendung der guten alten Methoden auf immer mehr Daten. „Zweife innerhalb der Wissenschaft, bezweife niemals deine Wissenschaft“, lautet das ironische Rezept für eine akademische Karriere eines hervorragenden College Präsidenten.

Niet alleen leken, maar ook al te veel vakmensen denken over vooruitgang in bedrieglijke lineaire vormen, alsof het om niets anders ging dan goede methodes op steeds meer feitelijkheden toe te passen. ‘Twijfel binnen je wetenschap, maar twijfel nooit aan je wetenschap als zodanig’, is het ironische recept van een College-president voor een succesvolle academische carrière.

Aber der beste Wissenschaftler ist nicht nur ein nach Antworten suchender Mensch; er revidiert auch seine Fragen im Lichte neuer Erfahrung, neuer Empfndung, neuen Glaubens.

Maar de beste wetenschapper is niet degene die alleen op ant­woorden uit is; er hoort ook bij dat hij zijn vragen bekijkt in het licht van nieuwe ervaring, nieuw gevoel of geloof.

3

3

Deshalb mußten Neuerer wie Darwin, Freud oder Einstein gegen sture und oft bittere Opposition seitens der orthodoxen Wissenschaftler in ihren Feldern ankämpfen. Paracelsus, der vielleicht größte Begründer der modernen Wissenschaft, wurde so von den Humanisten-Feinden verfolgt, daß die meisten Gelehrten bis auf den heutigen Tag ihn für einen Quacksalber halten.57 Dazu sagte er: „Die Wahrheit erzeugt Haß.“

Dat is de reden waarom vernieuwers als Darwin, Freud of Einstein tegen hardnekkige en vaak verbitterde oppositie van orthodoxe wetenschappers uit hun eigen vakgebied hebben moeten vech­ten. De misschien grootste onder de grondleggers van de moderne wetenschappen, Paracelsus, werd door zijn humanisti­sche tegenstanders zo vervolgd, dat tot op de huidige dag de meeste geleerden denken dat hij maar een kwakzalver geweest is32. Daarom zegt hij: ‘De waarheid wekt haat.’

4

4

Der Mythus vom reinen wissenschaftlichen Fortschritt hat die Wissenschaftler dazu verleitet, die Wissenschaften könnten ohne Rücksicht auf die Gesellschaft voranschreiten, deren Teil sie doch sind, und daß jede spezielle Wissenschaft sich vorwärtskommen könne, ohne der Wissenschaftsphilosophie als ganzer Tribut zu zahlen.

Een mythe van de zuivere wetenschappelijke vooruitgang laat de wetenschapper graag geloven dat de wetenschappen verder kunnen komen zonder rekening te houden met de samenleving waar ze een deel van uitmaken, ja zelfs, dat hun speciaalwetenschap verder zou kunnen komen zonder rekening te houden met de filosofie van de wetenschap als geheel.

Auch hier wirkt sich die Auffassung vom linearen Fortschritt so aus, daß man in die heidnische Hölle der Geteiltheit gerät: die wachsende Spezialisierung droht den modernen Geist zu einem Turm zu Babel zu machen.

Hier werkt opnieuw de voorstelling van een rechtlijnige vooruitgang zich uit tot een heidense hel van verdeeldheid, zoals de toenemende specialisering de moderne geest tot een toren van Babel dreigt te maken.

II

II

1

1

Gerade umgekehrt ist es wahr: jede Wissenschaft hängt von den anderen ab, und die Wissenschaft als ganze hängt von der Gesellschaft ab, nämlich für Unterstützung und die vor der Routine rettende Verjüngung.

De waarheid is precies omgekeerd: elke wetenschap is van de andere afhankelijk en de wetenschap als geheel is van de verdere samenleving afhankelijk, van ondersteuning en ver­nieuwing die ons voor sleur bewaart.

Die Ereignisse der jüngsten Jahrzehnte in Europa sind doch als Schrift an der Wand klar genug, auch die stumpfsinnigsten Gemüter zu beeindrucken. Wird der den Wissenschaftler in die Gesellschaft fügende Glaube nicht lebendig gehalten, steht die Gesellschaft für diesen nicht mehr gerade.58

Eigenlijk moesten de gebeurtenissen van de laatste decennia in Europa zo’n duidelijk teken aan de wand zijn, dat ook de domste onder ons het kan begrijpen. Als het gemeenschappelijke geloof dat de weten­schappers verbindt met de samenleving, niet in leven gehouden wordt, zal die samenleving niet meer voor de wetenschappers instaan33.

2

2

Spezialisten und Experten verdanken heute ihr bloßes Dasein den Jahrhunderten, in denen in der abendländischen Gesellschaft der Glaube an die Wissenschaft und der gute Wille dazu erzeugt wurde. Mindestens die Hälfte aller Energie des westlichen Denkens ist darauf gegangen, alle Zeitgenossen zu einer gemeinsamen Philosophie zusammenzuschmieden, zum überzeugend wirkenden Glauben, alle Menschen lebten in einer von universellen Gesetzen regierten Natur.

De specialisten en deskundigen van vandaag hebben hun bestaan te danken aan het feit dat de westerse mensheid enkele eeuwen lang geloof en goede wil tegenover de wetenschap heeft opgebracht. Minstens de helft van alle energie in het westerse denken moest opgebracht worden om van lieverlee alle tijdge­ noten door een gezamenlijke filosofie te verenigen, door een overtuigend geloof dat alle mensen leven in een natuur die onderworpen is aan algemene wetten.

Solange die Öffentlichkeit nicht bis zu einem gewissen Grade der Einmütigkeit diszipliniert war, solange nicht eine neue Philosophie die Öffentlichkeit gelehrt hatte, die Wissenschaft zu respektieren, hatte die neue akademische Naturforschung wenig Erfolgschancen. Es hätte sonst nämlich wenig Zusammenarbeit oder Unterstützung spezieller wissenschaftlicher Experimente gegeben, nicht die Auswahl wichtiger Fragestellungen.

Zolang de publieke opi­nie niet opgevoed was tot een zekere mate van eenstemmigheid, zolang die publieke opinie nog niet van de filosofie had geleerd de wetenschappen te erkennen, zolang had het academisch onderzoek van de natuur weinig mogelijkheden tot vooruitgang. Want dan zou er nauwelijks samenwerking, nauwelijks onder­steuning van afzonderlijke wetenschappelijke experimenten of selectie van belangrijke vragen zijn geweest.

57 Vgl. Das Alter der Kirche, II, S. 729ff.

32. Zie ‘Das Alter der Kirche II, blz. 729 w.’Heilkraft und Wahrheit, hfdst. 6.

58 S. das Kapitel „Hitler and Israel“ aus meinem Buch The Fruit of Our Lips, gedruckt im Journal of Religion, 1945

33. Zie het hoofdstuk ‘Hitler and Israël’ van mijn boek ‘The fruit of our Lips’ afgedrukt in Journal of Religion, 1945.

3

3

Wissenschaften ohne dazugehörige Philosophie, das ist wie Speichen ohne Nabe: das Rad muß brechen.

Wetenschappen zonder filosofie zijn als spaken zonder naaf: het wiel moet stuk­ gaan.

Und in Europa bricht es vor unsern Augen. Diktatoren zertrümmern und pervertieren die Wissenschaften, weil sie ihre eigentliche Mitte verloren haben.

En we kunnen met eigen ogen zien dat het in Europa stuk­ gaat. Als het centrale middelpunt verdwijnt, worden de weten­schappen door dictators stuk geslagen en geperverteerd.

Es war das Werk von leidenden Männern, die zentrifugalen Wissenschaften mit einer zentripetalen Philosophie zusammenzuschmieden, daß man sich hinsetze und Ehrfurcht, Vertrauen und Geduld mit der Wissenschaft habe, selbst wenn die Wissenschaftler kolossale Fehler machten oder uns Jahrhunderte mit Ergebnissen warten ließen.

De centrifugale wetenschappen verenigen met een centripetale filosofie was het werk van de mannen die geleden hebben om de mensen eerbied, vertrouwen en geduld bij te brengen voor de wetenschap, zelfs dan, als de wetenschapsmensen grote fouten maakten of ons eeuwen lieten wachten.

Von Descartes bis Dewey wurden hielten Philosophen die Welten der Psychologie, Geographie, Wirtschaftswissenschaften, Geschichte, Chemie und alle anderen zusammengehalten, die jedem Mitglied der Gesellschaft, Fachmann wie Laien gleichermaßen, sagten, was Natur, Mensch und Wissenschaft wären, und wie alle drei, um die Zukunft zu erbauen, auf- und miteinander wirken sollten.

Van Descartes tot Dewey werden de werelden van de psychologie, geografie, economie, geschiedenis, chemie en alle overige wetenschappen bijeenge­houden door filosofen die aan elk lid van de samenleving, vak­man zowel als leek, vertelden hoe de aard van natuur, mens en wetenschap was en hoe ze alle drie voor de bouw van de toe­komst moesten samenwerken.

Der gute Wille und die Zusammenarbeit auf ein Ziel hin mußten erzeugt und immer regeneriert werden.

De goede wil en de bereidheid tot één doel samen te werken, moeten namelijk telkens opnieuw ontwikkeld worden.

4

4

Unter den heut uns aufiegenden großen Zuckungen liegt das Scheitern, in jüngster Zeit das angemessen zu leisten, die Wissenschaften selber haben ihren Teil Verantwortung an der Wiedergeburt des Heidentums. Die Gelehrten haben in aller Seelenruhe den Stamm der Offenbarung abgesägt, von dem ihre Wissenschaft nur ein Zweig war.

Dat men dat in de laatste tijd in hoge mate verzuimd heeft te doen, is mede oorzaak van de krampen waardoor we nu geplaagd worden. Maar daarvoor is ook verantwoordelijk het achter onze wetenschappen weer opbloeiende heidendom. De geleerden hadden er vrede mee, de tak van de openbaring af te zagen waaraan hun wetenschap slechts een twijg was.

Sie verweigerten es, ihre Dankesschuld gegen die christliche Zeitrechnung für die eine Zukunft, die eine gemeinsame Zeitrechnung für alle Menschen anzuerkennen, und so haben sie die Orientierung verloren.

Omdat ze weigerden te erkennen dat de ene toekomst – één gemeen­ schappelijke tijd voor alle mensen – ,aan de christelijke tijdreke­ning te danken was, verloren ze hun oriëntering.

Wissenschaften geben da keine Orientierung mehr; sie setzen sie einfach voraus. Aber Zeitsäulen werden von gelebte Leben, nicht von Theorien errichtet.

De wetenschap­pen geven geen oriëntering, ze vooronderstellen die. De mijlpa­len van de tijd worden namelijk opgericht door geleefde levens, niet door theorieën.

III

III

1

1

Das dramatischste Beispiel für einen Wissenschaftler, der sich von der christlichen Zeitrechnung abtrennte, ist in meiner Erinnerung James Breasted, berühmter Ägyptologe und einer der liebenswürdigsten Menschen, als er vor der American Historical Association 1934 sprach.59 „Gott sei Dank, wir haben die viertausend Jahre Offenbarung hinter uns“, erklärte er und meinte Israel und das Christentum; Franklin D. Roosevelt konnte nun in direkter Linie auf die großen Pharaonen Ägyptens von wegen großen sozialen Fortschritts folgen.

Het meest indrukwekkende voorval van afwending van het christelijke tijdperk door een wetenschapper – dat ik heb meege­maakt – was James Breasted, een beroemd Egyptoloog en een uiterst liefdevol mens, in zijn rede voor het Amerikaans Histo­risch Genootschap, 193434. ‘God zij dank, dat de 4000 jaar van de openbaring hebben afgedaan’, verklaarde hij, daarmee doe­lend op Israël en het christendom; nu kon de sociale vooruitgang van Franklin D. Roosevelt op één lijn gebracht worden met de Egyptische farao’s. Want beiden, Roosevelt en de farao, waren in zijn ogen sociale idealisten!

2

2

Breasted steht für ein ganzes Heer hervorragender Gelehrter, die aus purer Liebe zu den großen Entdeckungen auf dem eigenen Feld behaupteten, diese wären nun auch die Mitte der Geschichte. Seine Eloge auf Ägypten von wegen des „sozialen Idealismus“ und „Charakter-Zeitalters“ zeigt, daß es ihn gar nicht kümmerte, was es mit der ägyptischen Götzenverehrung auf sich hatte und warum sie durch die Offenbarung überwunden werden mußte.

Breasted vertegenwoordigt een aantal voortreffelijke geleerden, die uit zuivere liefde voor de grote ontdekkingen op hun gebied, dit gebied als middelpunt van de geschiedenis beschouwen. Zijn lofzang op Egypte vanwege het ‘sociale idealisme’ en de stichting van het ‘tijdperk van karakter’, laat zien dat hij niet de moeite genomen heeft er naar te zoeken wat het dan was in de Egypti­sche godenverering, dat door de openbaring overwonnen moest worden.

Das Laster des Heidentums ist doch nicht zu wenig, sondern eher zu viel Charakter, zu viel Menschenopfer zu Ehren der Gesellschaft! Die Ägypter waren die ersten, die das Leben in einem feststehenden Gebiet organisierten – eine unsterbliche Errungenschaft; aber der Preis, den sie zahlten, war, daß sie die Herrschaft auf Erden mit den Gesetzen des Himmels gleichsetzten: Pharao war nicht König in unserem Sinne, sondern „das Haus des Ra“, des Sonnengottes.

De ondeugd van het heidendom is niet te weinig, maar eerder te veel karakter en te veel mensenoffers ter ere van de samenleving. De Egyptenaren waren de eersten die een heel gebied organiseerden – een onsterfelijke prestatie; maar daar­voor betaalden ze de prijs van de gelijkstelling van de aardse voorschriften met de wet des hemels. Farao was niet de koning in onze betekenis van het woord, maar farao = ‘Het Grote Huis’, der hemelgoden.

Die Schauenden Israels sahen, wie sehr das Leben in der Wüste diesem Sonnengesetz vorzuziehen sei.

De zieners in Israël zagen dat een leven in de woestijn te prefereren was boven deze astrologie.

3

3

Da nun die Wissenschaften den letzten Rest christlicher Basis vernichten, fallen sie dem geistigen Tode in Form des Teufelskreises unweigerlich zum Opfer.

Zodra de wetenschappen de laatste resten van hun christelijke basis opgeven, vallen ze onvermijdelijk ten offer aan een geeste­lijke dood in de vorm van een eeuwige kringloop.

Die Kritik der homerischen Poeme geht auf die Tage vor Wolff zurück: Bassett und andere nüchterne Geister sind zu der These von der Einheit des Homer zurückgekehrt, die für Wilamowitz-Moellendorf, den sterbenden Helden der griechischen Philologie, noch 1927 Anathema war.

De kritiek op het werk van Homerus is weer aangekomen bij de dagen vóór Wolff: Basset en andere nuchtere geesten zijn teruggekeerd naar de stelling van de ene auteur Homerus, een stelling die voor de stervende voorvechter van de Griekse filologie, von Wilamowitz-Moellendorf, tot 1931 vervloekt was.

Die Geschichtswissenschaft ist wieder bei Chroniken angelangt, seit sie „Sozial“-geschichte wurde: da werden bloße Folgen von Ereignissen und Gebräuchen erzählt; es gibt nicht wirklich Perioden.

De geschiedeniswe­tenschap is, sinds ze ‘sociale’ geschiedenis werd, tot de kronieken teruggekeerd; ze spreekt over een serie opeenvolgende gebeur­tenissen en gewoontes; ze kent geen werkelijke periodes.

59 Vgl. American Historical Magazine, XL, S. 437, und The Rationalist Annual, London, 1935. Vom selben Autor The Dawn of Conscience, New York, 1933, S. XVff.

34. Verg. American Historical Magazin, XI, 427, en The Rationalist Annual, London, 1935. Ook van dezelfde auteur, The Dawn of conscience, 1933, blz. XV w.

Aus purer Gewissenhaftigkeit darf niemals eine Geschichte neu anheben. . Und also erfüllt sich auch keine. Die auf dem wissenschaftlichen Charakter bestehenden Historiker, fragen nicht, sind außerstande zu fragen, wie der Glaube Epoche macht, wie diese endet und wie sie anfängt; denn das lernen wir ja ausschließlich vom Glauben an die Zukunft. Und alle lebendige Geschichte verknüpft die Vergangenheit mit der Zukunft. Aber die bloße Vergangenheit, die die wissenschaftliche Geschichtsschreibung geschaffen hat, betrachtet die Vergangenheit nicht als logische Folge unserer Zukunft, sondern als Ursache für die Gegenwart.

Het bewustzijn verbiedt dat er ooit een totaal nieuwe geschiedenis begint. Evenmin werd er ooit een vervuld. De historici die er op staan zuiver wetenschappelijk te blijven, vragen niet – en dat kunnen ze ook niet – hoe het geloof tijdperken schept, hoe het die beëindigt en begint; want dat leren we enkel en alleen uit ons eigen geloof in de toekomst.
Alle levende geschiedenis verbindt het verleden met de toe­komst. Maar het verleden dat de wetenschappelijke geschiedenis creëert, is geen verleden dat bij de toekomst behoort, het is maar de vermeende veroorzaker van ons heden.

Die Vergangenheit unserer Zukunft hätte ein Ende; die Vergangenheit unserer Gegenwart aber keins. Sie ist buchstäblich endlos, man kann sie nur mit einem Kreis beschreiben. Jeder Teufelskreis ist aber deshalb teufisch, weil er nicht das eigene Überfießen, sein Rätsel enthalten kann.

Het verleden van onze toekomst zou een eind hebben; het verleden van ons heden heeft geen eind. Het is letterlijk ‘eindeloos’ en de enige manier die eindeloosheid weer te geven, is een cirkel. Elke mechanische cirkelgang is daarom mechanisch, omdat er niets in zit van eigen enthousiasme en verlangen.

Die ungelösten Probleme der Geschichte allein sind fähig, das endlose Material über die gelösten in Form zu bringen.

Alleen de onopgeloste problemen van de geschiedenis kunnen ons helpen de eindeloze stof van de reeds opgeloste problemen te ordenen.

4

4

Der Zirkel in reinster Form – und äußerst passend – ist in der Bibelkritik nachzuweisen. 1906 veröffentliche Albert Schweitzer eine Geschichte der Leben Jesu Forschung von der Zeit der ersten Untersuchung 1770 bis in seine Zeit60, wo er zeigt, daß die Gelehrsamkeit einen vollen Kreis beschrieben hatte: jede mögliche These war aufgestellt, verworfen, ersetzt worden, bis schließlich Wrede dieselben Fragen stellte, mit denen Reimarus angefangen hatte. Ein großer Geist wie Schweitzer sah, daß für das Christentum kein weiteres Licht mehr zu erwarten war, wenn dieselbe bedeutungslose Runde fortgesetzt würde. Statt das Leben Jesu zu studieren, entdeckte der den Tod Christi und ging als Arztmissionar in den Kongo.

Het duidelijkste voorbeeld van zo’n cirkelgang heeft merkwaar­digerwijs de bijbelkritiek zelf geleverd. In 1906 publiceerde Albert Schweitzer zijn geschiedenis van de ‘Leben-Jesu-Forschung’ (onderzoek naar het leven van Jezus) vanaf de eerste onderzoekingen rond 1770 tot aan zijn eigen tijd35, waarbij hij aantoonde dat dit onderzoek een volledige cirkel vormt: elke mogelijke stelling was ingenomen, verworpen, opnieuw betrok­ken, totdat eindelijk Wrede dezelfde vragen stelde waarmee Reimarus begonnen was. Een zo groot denker als Albert Schweitzer zag wel in dat het christendom geen verder licht in de zaak zou krijgen als ze met deze zinloze kringloop door zou gaan; in plaats van het leven van Jezus te bestuderen ontdekte hij de dood van Christus opnieuw en ging naar de Kongo als medisch zendeling.

Schweitzer läßt uns die Bedeutsamkeit der Entscheidung zwischen Fortschritt und Teufelskreis einschätzen. Ein Mensch, der merkt, daß seine geistigen Tätigkeiten in heidnischer Rotation befangen sind, wird darauf mit einem heftigen Sprung reagieren.

Schweitzer kan ons helpen in te schatten welke betekenis de beslissing tussen vooruitgang en vicieuze cirkelgang heeft. Een levend menselijk wezen dat zich in zijn geestelijk leven gevangen ziet in een heidense kringloop, zal met een heftige sprong reageren.

Unsere Colleges können es sich eigentlich nicht leisten, jede Wissenschaft in solche Spurrille fallen zu lassen, das zerstört ja die Treue des Studenten. Die Antwort auf solch törichte Spielerei muß Zynismus, Gewalttätigkeit, Auswanderung ein.

Onze collega’s kunnen het zich niet veroorloven een weten­schap in zo’n tredmolen te laten ontaarden, omdat het het ver­ trouwen van de studenten zou verstoren. Cynisme, opwinding, zich afwenden: dat moet het antwoord van de ziel op zulke dwaze spelletjes zijn.

Längst steht das Ergebnis fest: die Erosion der Seele.

De erosie van de ziel is al begonnen.

IV

IV

1

1

60 The Quest of the Historical Jesus, London 1922. Eine der frühesten Thesen des kritischen Jahrhunderts war das späte Datum des Johannesevangeliums. Es war „unwissenschaftlich“, etwas anderes zu glauben. Beim Öffnen des Journal of Biblical Literature 1945 fnde ich mit einem Aufsatz über das frühe Datum des Johannesevangeliums den Zirkel vollendet.

35. The Quest of the Historical Jesus, 1922, London. Een van de vroegste stellingen van de kritische eeuw was het late ontstaan van het Johannes-evangelie. Het was ‘onwetenschappelijk’ iets anders te geloven. Toen ik het Journal of Biblical Literature van 1945 opsloeg, merkte ik ook daar dat de kringloop zich voltrok­ ken had met een artikel over het vroege ontstaan van het Johannesevangelie. 

Eine andere vom Teufelskreis gefährdete Wissenschaft sind, man sollte es am wenigsten erwarten, die Wirtschaftswissenschaften. Da sie mit immer wechselnden materiellen, uns an die Erde bindenden Prozessen zu tun haben, ist Wechsel auch die Mitte ihres Denkens. Man kann denselben Laib Brot nicht zweimal essen.

Een andere wetenschap die bedreigd wordt door het gevaar van de vicieuze cirkel, hoewel men het daar allerminst zou verwach­ten, is de economie. Omdat de economie te maken heeft met altijd veranderende materiële processen die ons aan de aarde binden, staat de verandering in haar denken centraal. We kun­nen hetzelfde brood niet tweemaal eten.

Es ist schwer zu glauben, daß eine solche Wissenschaft vom unaufhörlichen Wechsel selber dem kreisförmigen Denken anheimfele, und doch weisen viele Belege in diese Richtung. In einem Anfall von geistiger Ermüdung sagen viele Wirtschaftswissenschaftler öffentlich und im Gespräch: „Das Pendel ist zurückgeschwungen; wir sind wieder beim Merkantilismus; wir sind wieder bei der Wirtschaft als einem Teil der Moralphilosophie.“

Hoe moeilijk het ook valt te geloven dat zo’n wetenschap van voortdurende verande­ring zelf neiging zou vertonen tot cirkelgang, toch is er veel dat opvallend in die richting wijst. In een aanval van geestelijke ver­moeidheid zeggen veel economen ons publiekelijk en in gesprek: ‘De pendel is weer terug gegaan; we zijn weer bij het mercanti­lisme; we zijn weer terug bij economie als onderdeel van een moraalfilosofie.’

2

2

Der Bogen von 160 Jahren Fortschritt in der Wirtschaftstheorie stirbt also dahin. Nur ein neuer Ansatzpunkt für die Wirtschaftstheorie würde diesen Rückfall in den Zyklus verhindern.

De storm van 160 jaar vooruitgang in de econo­mische theorieën luwt. Alleen een nieuw uitgangspunt voor de economische theorie zou de terugval in een kringloop voorko­men.

Und das ist die geistige Revolution, der Tod und Auferstehung, von dem jeder Fortschritt in der Wissenschaft, wie in jedem anderen Felde auch, abhängt.

En dit is de geestelijke revolutie, de dood en de opstanding waar elke vooruitgang in de wetenschap en ook elders, van afhangt.

3

3

Der Ansatzpunkt liegt auf der Hand. Die letzten Jahrzehnte sahen großangelegte Behandlungen der Arbeitslosigkeit, aber alle wurden als Anhänge oder Auswüchse der Wirtschaftstheorie im allgemeinen geschrieben. In Taussigs Lehrbuch der Wirtschaftswissenschaften, Principles of Economics, hat die Arbeitslosigkeit zum ersten nicht einmal ein eigenes Kapitel.61 Nebenbei gilt dasselbe auch von der marxistischen Wirtschaftswissenschaft.

Het uitgangspunt is ondubbelzinnig. De laatste decen­nia hebben lange verhandelingen over de theorie van de werk­loosheid laten zien, maar ze werden allemaal nog geschreven als onderdeel van de economische theorie in het algemeen. In Taussigs leerboek ‘Grundsätze der Volkswirtschaft’, had de werkloos­heid aanvankelijk niet eens een eigen hoofdstuk36. Datzelfde geldt globaal gesproken ook van de marxistische theorieën.

Schrittweise ist die Frage der Arbeitslosigkeit, und sie schwillt zu immer größeren Ausmaßen an, zum wunden Punkt der jetzt geltenden Theoriebildung geworden.

Langzamerhand heeft de kwestie van de werkloosheid steeds groter afmeting aangenomen en is geworden tot de wonde plek in onze huidige manier van denken.

4

4

Im letzten Kapitel werden wir zu praktischen Schlußfolgerungen für diese Krise der Wirtschaftswissenschaften gelangen. Hier genügt es zu unserer Orientierung, daß auch diese Wissenschaft von der teufischen Wiederholung anstelle des wahren Fortschritts bedroht ist.

In het laatste hoofdstuk zul­len we tot de praktische conclusies komen inzake deze crisis in de economische theorie. Op deze plaats is het voor onze oriëntering voldoende te zien dat ook deze wetenschap bedreigd wordt door haar mechanisch herhalen in plaats van echte vooruitgang.

V

61 Die jüngst erschienene Theory of Unemployment von Arthur Cecil Pigou, London, 1933, ist noch immer eine Fußnote zur klassischen Theorie, wohl zu einer ansehnlichen Monographie angewachsen. Aber ohne neue Grundlagen.

37. De nieuwe ‘Theory of Unemployment’ van Arthur Pigou, Lon­ don, 1933, is nog steeds een voetnoot bij de klassieke theorie, alleen uitgegroeid tot een omvangrijke monographie. Het is niet nieuw gefundeerd.

1

1

Was mich am meisten deprimiert, ist die Tatsache, daß man sich in diesen Feldern über die Lage gar nicht aufgeregt. Sie denken, es wäre alles nur eine Frage unterschiedlicher Begriffe oder Ausdrücke und daß es gar nichts ausmache, wie man Gedanken benennt und zum System organisiert.

Wat me hierbij het meest benauwt is het feit dat de desbetref­fende vakmensen zich over deze situatie geen moment opwin­den. Ze vinden het eenvoudig een verschil in formulering of uit­ drukking, en ook dat het er niet toe doet hoe je je gedachten noemt en ordent.

Meine Predigt: Denkt um! an die gepolsterten Wände ihres guten Gewissen, ist verlorene Liebesmüh, und doch geht die Lebenskraft ihrer Wissenschaft verloren. Was man nicht selber für wichtig hält, macht auch keine Kerbe. Hat der Wissenschaftler das Empfnden dafür verloren, daß es in höchstem Maße auf die Wahrheit ankommt, verliert sie für das Verhalten der Leute jeglichen Belang.

Mijn prediking tot anders denken gaat verloren in de gewatteerde wanden van hun goede geweten, maar hun wetenschap heeft het leven dan ook verloren. Niets wat je zelf voor onbelangrijk houdt, zal ook maar de minste indruk achter laten. Als de wetenschapsmens al niet meer merkt dat de waar­heid uiterst belangrijk is, hoe kan de waarheid dan nog belangrijk zijn in de ogen van het volk?

2

2

Sagt der Wissenschaftler Wir sind wieder bei 1750 zurück, schafft er den Fortschritt der Wissenschaft ab, der doch die Wissenschaft zu einem Schatz der Nationen gemacht hat. Wenn wir jetzt wieder Merkantilismus haben, ist doch klar, daß wieder in Kraft tritt, warum Adam Smith den Merkantilismus seiner Tage verwarf und für den Freihandel eintrat.

Als de wetenschapper zegt: we gaan nu terug naar het jaar 1750, dan verwerpt hij daarmee de voor­ uitgang van de wetenschap, waardoor ze juist voor alle naties zo’n kostbaar bezit geworden is. Als we nu weer met het mercan­tilisme te maken hebben, dan zal weldra de reden waarom Adam Smith het mercantilisme afwees en voor vrijhandel pleitte, ook weer in actie komen.

In diesem wiederkehrenden Zirkel gäbe es für Wissenschaft keinen Platz mehr. Es wäre ein ums anderemal dieselbe blinde Bewegung.

In zo’n zich herhalende kringloop zou er geen plaats voor de wetenschap zijn. Het zou aldoor dezelfde blinde herhaling zijn.

So begehen also die Wirtschaftswissenschaften Selbstmord mit der Bemerkung: „Wir sind wieder zurück“.

De economie als wetenschap pleegt zelfmoord als ze zegt: ‘We zijn weer terug bij…’.

3

3

Freunde der Wissenschaften möchten sicher gern der Herausforderung dieser Seiten ausweichen, indem sie sie als feindseligen und demnach engstirnigen Angriff auf die Wissenschaft auffassen.

Vrienden van de wetenschap kunnen in de verleiding komen de uitdaging van deze bladzijden te ontwijken door ze te duiden als vijandig, als een ketterse aanval op de wetenschap.

Aber der Angriff gilt nicht der Wissenschaft, wirklich nicht, sondern dem heidnischen Mißbrauch der Wissenschaft. Es ist Liebe zur Wissenschaft, die mich gegen diese Erkrankungen sprechen macht, für eine Gesellschaft, in der die Wissenschaft fortschreiten kann.

Maar de aan­val richt zich niet tegen de wetenschappen, maar tegen het hei­dense misbruik van de wetenschappen. De liefde tot de weten­schap is het die mij doet spreken tegen haar gebreken en vóór een samenleving waarin de wetenschap werkelijk vooruitgang kan boeken.

Fortschritt ist aber in einer Gesellschaft unmöglich, die die Orientierung verloren hat.

Vooruitgang is onmogelijk in een samenleving die haar oriëntering vanuit het einde verloren heeft.

7 Das Immer-wieder-aussetzen des Glaubens

Het wegvallen van het geloof

I

I

1

1

Schließlich gibt es noch einen uns allen vertrauten Einwand.

Er is een laatste tegenwerping die ons allen heel bekend is.

Wenn es heute so schlecht steht, heißt das nicht, daß das Christentum selber bankrott ist und mithin widerlegt?

Als het dan zo slecht gesteld is, betekent dat niet dat het christen­dom bankroet en daarom weerlegd is?

Ja, das Christentum ist heute bankrott. Aber nicht widerlegt.

Ja, het christendom is vandaag bankroet. Maar niet weerlegd.

2

2

Wiederholt ist das Christentum schon bankrott gewesen. Aber wenn es bankrott geht, fängt es neu wieder an; darin liegt seine Kraft.

Het christendom is al verschillende keren bankroet geweest. Wanneer dat gebeurt begint het weer opnieuw; daarin ligt zijn kracht.

3

3

Die Geschichte des Christentums ist sowohl im Leben der einzelnen Christen wie im Leben der Menschheit der dauernde Nachvollzug des Todes und der Auferstehung seines Begründers. Erst mit seinem großen Aufschrei: „Mein Gott, mein Gott, warum hast du mich verlassen?“ wurde Jesus unser Bruder.

De geschiedenis van het christendom, zowel in het leven van de individuele christen als in het leven van de mensheid, is een voortdurende herhaling van de dood en de opstanding van zijn stichter. Alleen door zijn grote uitroep ‘Mijn God, mijn God, waarom hebt ge mij verlaten’, werd Jezus onze broeder.

Manchmal sind wir alle bankrott; als er die Kraft seines Geistes für diesen einen Moment aufgab, schuf er die Gleichheit und Einmütigkeit mit allen Menschen.

Door de macht, zijn geest voor dat ene moment op te geven, schiep hij; zijn gelijkheid en overeenstemming met alle mensen; ieder van ons is bij tijden bankroet.

4

4

Tausend Jahre später stiftete Anselm von Canterbury die neue Wissenschaft der Theologie mit einem verwandten Anruf an Gott: „Was soll dein Diener tun, der doch so weit von dir verbannt ist?“62

Duizend jaar later stichtte Anselmus van Canterbury de nieuwe wetenschap van de theologie met een soortgelijke uitroep tot God: ‘Wat moet uw dienaar doen, zo ver van u verbannen?’37.

Und in der jüngsten Vergangenheit wurde Baron von Hügel, der große christliche Weise, nicht müde zu verkünden, der Glaube sei ein immer wieder aussetzender Prozeß.

En in het jongste verleden werd de grote christelijke, wijze Baron von Hügel, niet moe uit te roepen dat het christelijk geloof een onderbroken proces is.

Das Christentum ist auf die Entdeckung gegründet, daß auch unser Geist so sterblich wie die Leibeszellen ist. Der Glaube kann nicht leben, wenn er nicht diskontinuierlich bleibt: diese bittere Wahrheit läßt den Tod da zu, wo er in unseren Glauben gehört, als Zubringer neuen Lebens.

Het chris­tendom berust op de ervaring dat onze geest net zo sterfelijk is als de cellen van ons lichaam. Het geloof kan niet leven als het niet onderbroken wordt: deze bittere waarheid geeft de dood de plaats die hem in ons geloof toekomt: als drager van nieuw leven.

II

II

1

1

So ist jede christliche Gemeinde oder Bewegung das Ergebnis gemeinsam vergossener Tränen, des Bankrotts, der in vertrauter Gemeinschaft der die Niederlage überlebenden Herzen gesichtet wird.

Zo is elke christelijke gemeenschap of beweging het resultaat van gezamenlijke tranen die vergoten werden bij de aanblik van een bankroet in de gemeenschap, vergoten door de harten die de nederlaag overleefden.

Welche neuen Formen des Todes und der Wiederauferstehung das gegenwärtige Zeitalter von uns verlangt, werde ich, äußerst vorsichtig tastend, in späteren Kapiteln erörtern.

Welke nieuwe vormen van dood en opstanding de huidige tijd van ons vraagt, zal ik met grote terughoudendheid in latere hoofdstukken proberen uiteen te zetten.

Die potentiellen Christen der Zukunft werden keinem bekannten Muster christlichen Lebens folgen, und ich zittere vor der Aufgabe, von ihnen zu reden – diesen neuen Menschen vom Typ des Atlas, die wieder Himmel und Erde stützen müssen.

De potentiële christenen van de toekomst zullen niet een of ander bekend patroon van christelijk leven volgen, – en ik beef voor de taak over hen te spreken, over deze nieuwe gestal­ten van Atlas, die weer de hemel op aarde moeten brengen.

2

2

Und doch ist die allgemeine Beziehung zwischen Christentum und Zukunft ist eine Art „mittelmeerischen“ Problems, weil es zwischen den vertrauten Küsten jeder christlichen Seele liegt, so vertraut, daß ich habe nicht ein Wort den Lehren der Väter über diese Sache habe hinzufügen müssen.

Maar de algemene verhouding tussen christendom en toekomst is een soort ‘Middellandse zee’-probleem, dat tussen de bekende kusten van de christelijke ziel ligt, en ik heb op dit punt geen woord aan de leer der vaderen toegevoegd.

Die Schau, daß Gottes Zeit, die sowohl Ende wie Anfang ist, viele Anfänge und viele Enden des menschlichen Strebens begeistert und überlebt, gibt uns die Kraft, neu anzufangen.

De visie dat Gods tijd, die begin en einde beide is, veel begin- en eindpunten van menselijk streven inspireert en overleeft, geeft ons de kracht nieuw te beginnen.

3

3

Heute wie alle Tage verlangt Sein Geist Antwort auf folgende Frage von uns:

Vandaag, zo goed als alle dagen, vraagt de Geest van ons een antwoord op de vraag:

62 Quid faciet, quid faciet, iste tuus longinquus exul? Quid faciet servus tuus longe projectus a facie tua?” Proslogion I. Vergleiche die Klage über die Abwesenheit Gottes, Meditatio XX, und über die Suche und die Wiederentdeckung Gottes, Meditatio XXI.

37. ‘Quid faciet, quit faciet, iste tuus longinquus exul? Quit faciet servus tuus longe projectus a facie tua?’ Proslogion I. Vergelijk de klacht over de afwezigheid van God, Meditatio XX, en Meditatio XXI over de vraag naar God en de nieuwe Godservaring. 

Was ist noch unvollendet, ungeschaffen, ohnegleichen, was folgt immer noch dem Teufelskreis unseres Denkens?

Wat is tot nu toe onvoltooid, ongeschapen, zonder precedent, zonder compro­mis in de mechanische kringloop van ons denken?

Und das gilt für immer: die Zukunft des Christentums ist hier und jetzt gegenwärtig, solange zwei oder drei Christen daran glauben und darauf antworten.

En we zullen altijd zien dat de toekomst van de christenheid hier en nu pre­sent is, zolang twee of drie christenen er in geloven en antwoor­den.

4

4

Und sie antworten, diese armen, zeiterfüllten Kreaturen, indem sie die Zeit zum Punkt fruchtbarsten Glaubens und fruchtbarster Liebe zusammenziehen, und in diesem Zusammenziehen, in der Plötzlichkeit des Endes einer Welt und der Endlosigkeit des ersten Anfangens, verbunden werden und Zeugnis für die Zeitlosigkeit unseres Ursprungs und unserer Bestimmung geben.

En deze arme, van tijd vervulde schepselen antwoorden, doordat ze de tijd samentrekken tot één punt van uiterst vrucht­baar geloof en uiterst vruchtbare liefde, en in deze samenballing zijn het einde der wereld en haar eindeloze eerste begin, ver­ bonden en getuigen van de tijdloosheid van onze oorsprong en onze bestemming.